Đồ chơi nghệ thuật thao túng thị trường: Giúp trẻ lựa chọn đúng

Việc so sánh thú vui sưu tầm các loại hình đồ chơi nghệ thuật như Labubu, Baby Three đang rất “hot” với những hoàn cảnh khó khăn trong một chương trình truyền hình thực tế làm dấy lên một làn sóng tranh cãi dữ dội. Một bên cho rằng, đó là sở thích cá nhân, hình thức giải trí lành mạnh, giúp giảm căng thẳng và kết nối cộng đồng. Ngược lại, phe đối lập coi đây là trào lưu vô bổ, dễ “gây nghiện”, tốn kém, thậm chí là một hình thức thao túng tâm lý tinh vi.

Sức hút khó cưỡng

Theo nền tảng dữ liệu thương mại điện tử Metric, người Việt đã chi tới 8,8 tỷ đồng để mua gần 37.800 búp bê Baby Three trên các trang thương mại điện tử chỉ trong một tháng (từ 15/10 đến 15/11/2024), tăng 105% so với tháng liền trước. Trung bình mỗi ngày, người Việt chi hơn 290 triệu đồng cho những món đồ chơi này.

Hiện có hơn 109 cửa hàng kinh doanh Baby Three trên các sàn Shopee và TikTok shop, với phân khúc bán chạy nhất giao động từ 200.000 đến 500.000 đồng mỗi món, mang về tổng cộng 7,1 tỷ đồng. Tuy nhiên, những con số thống kê này chưa phản ánh đầy đủ quy mô thị trường, bởi lẽ, những cửa hàng bán hàng trực tiếp, được bày bán tràn lan trên khắp các tuyến phố và gần các trường học vẫn là một kênh tiêu thụ quan trọng.

Cơ chế gây nghiện của việc bóc túi mù bắt nguồn từ một yếu tố tâm lý cốt lõi: Sự bất ngờ và phần thưởng ngẫu nhiên. Theo các nhà khoa học, bộ não con người vốn dĩ “mê mẩn” những điều không đoán trước được. Khi bạn cầm trên tay một túi mù, cảm giác hồi hộp chờ đợi món đồ bí ẩn bên trong đã kích hoạt một phản ứng mạnh mẽ.

Khoảnh khắc mở túi và khám phá phần thưởng (dù là món đồ bạn mong muốn hay không) sẽ kích hoạt hệ thống khen thưởng của não bộ, giải phóng dopamine - “hormone hạnh phúc” - tạo nên cảm giác hài lòng và thôi thúc bạn lặp lại trải nghiệm đó. Sự tương tự với các trò chơi may rủi là rất rõ ràng, nơi yếu tố “random” (ngẫu nhiên) giữ chân người chơi.

Không chỉ có dopamine, một yếu tố khác cũng góp phần củng cố hành vi này, đó là hiệu ứng “cận kề chiến thắng.” Ngay cả khi bạn không nhận được món đồ ưng ý, việc nó gần giống với mục tiêu (ví dụ, chỉ còn thiếu một nhân vật để hoàn thành bộ sưu tập) vẫn mang lại một chút thỏa mãn, khiến bạn cảm thấy “sắp thành công” và muốn thử lại lần nữa. Điều này lý giải vì sao nhiều người sẵn sàng “đầu tư” một khoản tiền lớn chỉ để có cơ hội sở hữu trọn bộ sưu tập.

Anh Vi Văn Diệu (35 tuổi, Hà Nội) chia sẻ: “Ban đầu, tôi không để ý nhiều, nhưng tôi thấy con liên tục xem các video bóc túi mù trên YouTube và nhõng nhẽo đòi mua. Chiều cháu, tôi đặt trên Shopee nhưng đơn hàng liên tục bị huỷ. Tôi đành đưa cháu đi mua ở dọc đường Bà Triệu. Một con bé xíu nhưng giá lên tới 350.000 đồng, hơn cả ngày lương của người làm văn phòng như tôi. Nhưng vấn đề là sau khi mua, bóc được con không ưng ý, bé gọi là mắt xấu (mắt lác - PV), cháu lại đòi mua con khác, và liên tục đòi cho đến khi được mua”.

Việc bóc túi mù không chỉ là một hoạt động cá nhân mà còn mang tính xã hội. Đối với một số người, đây là cách để giải tỏa căng thẳng, tạm quên đi những áp lực trong cuộc sống. Hơn nữa, sự phát triển của mạng xã hội đã tạo ra một cộng đồng những người cùng sở thích, cùng chia sẻ niềm vui mở túi, trao đổi, mua bán và kết nối.

Cảm giác thuộc về một cộng đồng, được chia sẻ và thấu hiểu, càng làm tăng thêm sự hấp dẫn của thú vui này. Các video “unbox” (mở hộp) tràn lan trên YouTube, TikTok, Facebook,… tạo hiệu ứng lan tỏa mạnh mẽ, kích thích sự tò mò và mong muốn sở hữu của người xem. Những người có ảnh hưởng trên mạng xã hội (influencers) cũng góp phần không nhỏ vào việc quảng bá trào lưu Baby Three, khiến nó trở nên phổ biến hơn bao giờ hết.

Tất cả những yếu tố trên đều hội tụ và tác động mạnh mẽ đến hệ thống khen thưởng của não bộ. Mỗi khi bạn nhận được một món đồ mình thích, dopamine lại được giải phóng, tạo ra một vòng lặp củng cố hành vi mua túi mù. Sự kết hợp giữa yếu tố ngẫu nhiên, mục tiêu sưu tầm, giải tỏa cảm xúc và kết nối cộng đồng đã tạo ra một “cơn nghiện” khó cưỡng đối với nhiều người.

“Công việc freelancer giúp tôi có thu nhập khoảng 10 - 15 triệu đồng/tháng, tôi nghĩ dành 500.000 - 1 triệu đồng/tháng cho giải trí và bóc các túi mù không có gì quá lãng phí như mọi người hay nói. Quan trọng là nó giúp tôi giải tỏa những căng thẳng, nhất là khi mở được những con hiếm thì có thể bán đi với giá cao hơn nhiều lúc mua”, chị Hồng Thu (25 tuổi, Hà Nội) chia sẻ.

Quan điểm của chị Thu cho thấy, một bộ phận người trẻ xem việc sưu tầm Baby Three như một hình thức “đầu tư cảm xúc” và là một phương tiện giải tỏa căng thẳng hiệu quả. Tuy nhiên, nhiều người lại bày tỏ lo ngại về tính chất “gây nghiện” và những tác động tiêu cực của trào lưu này, đặc biệt là đối với trẻ em.

Cơ hội giáo dục tài chính cho trẻ

Theo Tiến sĩ, bác sĩ Anh Nguyễn, túi mù tận dụng một hiệu ứng tâm lý rất mạnh: Cảm giác hồi hộp khi nhận được thứ bất ngờ. Người chơi không biết mình sẽ nhận được món đồ nào trong hộp, và chính sự háo hức đó khiến họ dễ bị cuốn vào việc mua đi mua lại.

GS Grimmer (Đại học Tasmania, Australia) nhận định đây là một dạng thao túng tâm lý, mà trẻ nhỏ là đối tượng dễ bị ảnh hưởng nhất. Nghiên cứu của ông tại Australia cho thấy: 90% trẻ em dễ bị thao túng bởi cơ chế này, trong khi tỷ lệ ở người lớn chỉ là 30%.

Nguyên nhân chính là trẻ chưa đủ khả năng nhận thức rằng đây là một chiến lược tiếp thị. Hội chứng FOMO (Fear of Missing Out - Hội chứng sợ bỏ lỡ) khiến trẻ khao khát có đủ bộ sưu tập, vô tình tạo áp lực lên chính trẻ và cha mẹ. Điều này có thể dẫn đến những hành vi tiêu dùng thiếu kiểm soát, thậm chí là những hệ lụy về tài chính và tâm lý.

Bản thân búp bê Baby Three hay các vật phẩm trong túi mù vốn chỉ là một món đồ chơi giải trí, song điều đáng lo ngại hơn cả lại là những cơ chế thao túng tâm lý ẩn sau trào lưu này. Bởi lẽ, bên cạnh các bạn trẻ đã có thể tự chủ tài chính, một lượng lớn khách hàng vật phẩm này hướng đến là trẻ em, học sinh trong độ tuổi đến trưởng. Do đó, thay vì cấm đoán một cách tuyệt đối, điều quan trọng hơn là trang bị cho trẻ kiến thức và kỹ năng cần thiết để tự bảo vệ mình trước những cám dỗ.

Theo các chuyên gia, để làm được điều đó, các bậc phụ huynh có thể áp dụng một số “chiến lược”. Đầu tiên, khi trẻ hào hứng chia sẻ về một trò chơi mới, hãy dành thời gian lắng nghe và tìm hiểu cùng con thay vì vội vàng bác bỏ hay chỉ trích, bởi nếu không, trẻ có thể dần mất niềm tin và giấu giếm bố mẹ những thông tin quan trọng.

Tiếp theo, trước khi quyết định mua quà chiều con, phụ huynh hãy cân nhắc kỹ lưỡng xem món đồ chơi đó có an toàn về mặt chất liệu và tác động tâm lý hay không, đồng thời xem xét liệu nó có thể dẫn đến thói quen tiêu dùng vô thức và thiếu kiểm soát hay không.

Quan trọng hơn cả, hãy dạy trẻ tư duy phản biện bằng cách khuyến khích trẻ tự đặt câu hỏi trước khi mua bất cứ thứ gì, chẳng hạn như “Món đồ này có thực sự cần thiết không?” hay “Với số tiền này, con có thể mua được thứ gì ý nghĩa hơn không?”. Bởi lẽ, khi trẻ có khả năng tư duy phản biện, những chiêu trò thao túng tâm lý sẽ trở nên vô hiệu.

Bên cạnh đó, thay vì chỉ tập trung vào những món đồ chơi đắt đỏ và chạy theo trào lưu, các bậc cha mẹ hãy hướng trẻ đến những bộ sưu tập có giá trị hơn, như sưu tầm sách, tem, hoặc tự tay làm đồ chơi (handmade) để phát triển tư duy sáng tạo và kỹ năng cá nhân.

Thêm vào đó, hãy giúp trẻ hiểu rằng sự hấp dẫn của túi mù phần lớn đến từ hiệu ứng tâm lý “chờ đợi hồi hộp”, chứ không phải giá trị thực sự của món đồ bên trong. Để trẻ hiểu rõ hơn, phụ huynh có thể cùng con tạo ra những chiếc “túi mù” tại nhà với những món đồ nhỏ sẵn có, qua đó nhấn mạnh rằng điều thú vị không chỉ nằm ở vật phẩm, mà còn ở trải nghiệm sáng tạo.

Cuối cùng, hãy hướng dẫn trẻ quản lý tiền tiêu vặt bằng phương pháp chia lọ (mua sắm - tiết kiệm - từ thiện) và khi trẻ muốn mua túi mù, hãy đặt câu hỏi: “Con thích một túi mù không chắc chắn, hay một món đồ con thực sự mong muốn?”. Bằng cách này, bạn sẽ giúp trẻ học cách đưa ra quyết định tài chính thông minh và có trách nhiệm.

Việc cấm đoán hoàn toàn trào lưu Baby Three nói riêng hay việc sưu tầm đồ chơi nói chung có lẽ không phải là một giải pháp khả thi. Bởi lẽ, nó có thể gây ra phản ứng ngược, khiến trẻ cảm thấy bị tước đoạt quyền tự do và càng khao khát sở hữu những món đồ bị cấm. Thay vào đó, các bậc phụ huynh nên tiếp cận vấn đề một cách cởi mở, tôn trọng sở thích của con, nhưng đồng thời cũng phải trang bị cho con những kiến thức và kỹ năng cần thiết để đưa ra những quyết định tiêu dùng thông minh và có trách nhiệm.