Trạch Xá trong tiềm thức nghệ nhân
Về thăm Trạch Xá, hình ảnh đầu tiên ai cũng dễ thấy là ngôi đền thờ bà Tổ nghề may khang trang nơi đầu làng. Sử sách ghi lại, bà Tổ nghề may áo dài tên là Nguyễn Thị Sen - là Tứ phi của Vua Đinh Tiên Hoàng. Với sự thông minh, khéo léo và sáng tạo, bà đã dạy cho các cung nữ từng đường kim, mũi chỉ để phát triển nghề may trong cung đình mà trước đây chưa hề có.
Năm 979, Đinh Tiên Hoàng bị Đỗ Thích sát hại, bà Tứ phi Nguyễn Thị Sen đã đưa các con rời hoàng cung về làng Trạch Xá (nay thuộc xã Hoà Lâm, Ứng Hoà, Hà Nội), truyền dạy nghề may áo dài và áo cung đình cho dân làng. Từ đó đến nay, cha truyền con nối, thế hệ trước dạy cho thế hệ sau, nghề may đã gắn bó với người Trạch Xá qua hàng chục lớp người. Vì thế, người Trạch Xá cũng tự hào rằng, nghề truyến thống của làng có nguồn gốc từ chốn cung đình và của dòng dõi hoàng thất.
Trong dòng hồi tưởng ký ức của một lão nghệ nhân, nghề may áo dài đã truyền qua hàng chục đời con cháu Trạch Xá mà chưa hề mai một trong bất cứ thời điểm nào. Ở thế hệ của cụ, những năm trước 1980 là thời điểm cực thịnh của làng nghề. Đến làng Trạch Xá ngày đó, đâu đâu cũng thấy những tà áo dài mềm mại treo trong nhà, ngoài phố.
Hiện nay, làng Trạch Xá có gần 1.000 lao động làm thợ may tại các cửa hiệu trên các phố lớn của Hà Nội và hàng nghìn lao động làm nghề tại làng. Những cửa hiệu nổi tiếng như Phúc Trạch, Mỹ Trạch ở ngoại thành đến các phố Khâm Thiên, Lương Văn Can, Cầu Gỗ trong nội đô… đều do những ông chủ là người dân của làng lập nên.
Ngàn năm bồi đắp nét tinh hoa
Nét đặc sắc nổi bật của áo dài Trạch Xá nằm ở cách thức may. Áo dài nơi đây chủ yếu được làm thủ công. Từng tà áo, vạt áo, gấu áo đều được khâu bằng tay mà mũi chỉ vẫn đều tăm tắp bởi chất liệu may áo là lụa mỏng, mềm và dễ chảy nhẽo.
Đa số người ngoài chỉ biết khâu tay ngang thì người dân ở đây khâu tay dọc, bởi đây là kỹ thuật rất khó. Chính vì vậy, áo dài Trạch Xá luôn đòi hỏi những người thợ thực sự lành nghề, khéo tay và tỉ mỉ đến từng đường nét.
Theo mô tả của một nghệ nhân, khó nhất là công đoạn may những đường luôn (đường tà). Người thợ may phải khâu tay sao cho “trong dán hồ, ngoài phô trứng nhện” - nghĩa là phải khâu đường tà thật khéo để khi lật bên trong như giấy dán hồ, còn bên ngoài, mũi chỉ nhỏ xíu như trứng con nhện, thậm chí dùng chỉ trắng khâu cho áo màu đen mà cũng không sợ bị lộ đường khâu.
Một điểm khác biệt nữa làm nên giá trị của chiếc áo dài Trạch Xá, ấy là những người nghệ nhân lành nghề nơi đây còn có khả năng chỉ cần nhìn dáng người là ước chừng được số đo và kiểu dáng phù hợp với họ. Người làng Trạch Xá kể lại câu chuyện về nghệ nhân Tạ Văn Khuất - người được vinh dự mời vào cung may áo dài cho Vua Bảo Đại và Nam Phương Hoàng hậu, với một vẻ tự hào: Dù phải đứng cách xa hoàng hậu đến 50m, với cách ước lượng chính xác, ông vẫn may được những bộ áo vừa vặn và đẹp mắt.
Cần một “cú hích”
Những người Trạch Xá hoài cổ hẳn sẽ tiếc nuối những tháng ngày huy hoàng xưa cũ, xót xa trước nguy cơ ngày một mai một của làng nghề. Hiện nay, trong khi nhiều địa phương, làng nghề may áo dài khác áp dụng máy móc, công nghệ một cách ồ ạt, thì người Trạch Xá vẫn chủ yếu sử dụng phương pháp thủ công, máy móc nếu có chỉ là sự hỗ trợ. Năng suất lao động, sản lượng sản phẩm đương nhiên thua kém, đồng thời khó lòng cạnh tranh về giá thành.
Xây dựng thương hiệu đang được xem là một phương án hiệu quả để giải quyết bài toán kinh tế cho Trạch Xá, hướng tới phát triển làng nghề một cách bền vững. Từ năm 2015, được sự quan tâm của UBND TP Hà Nội, Sở KHCN, Phòng Kinh tế huyện Ứng Hòa đã phối hợp với Trung tâm Phát triển nông thôn tiến hành xây dựng, quản lý và phát triển nhãn hiệu tập thể “Áo dài Trạch Xá” cho sản phẩm áo dài.
