Ngày 19/12, Đà Nẵng và Thừa Thiên-Huế sẽ tổ chức khởi công dự án bảo tồn, tu bổ, phục hồi và phát huy giá trị di tích Hải Vân quan.
Dự án có tổng vốn đầu tư hơn 42 tỷ đồng từ nguồn ngân sách TP Đà Nẵng và ngân sách tỉnh Thừa Thiên-Huế với mức mỗi địa phương 50%, được thực hiện trong 2 năm.
Theo thỏa thuận giữa 2 địa phương, chủ đầu tư dự án là Trung tâm Bảo tồn Di tích Cố đô Huế. Sở Văn hóa và Thể thao Đà Nẵng là đơn vị đại diện phía Đà Nẵng phối hợp điều hành thực hiện dự án.
Địa điểm xây dựng dự án thuộc đỉnh đèo Hải Vân, giữa thị trấn Lăng Cô (huyện Phú Lộc, tỉnh Thừa Thiên-Huế) và phường Hòa Hiệp Bắc (quận Liên Chiểu, TP Đà Nẵng).
Tại Hải Vân quan và Thiên hạ đệ nhất hùng quan sẽ tháo dỡ toàn bộ các lô cốt phía trên Hải Vân quan và Thiên hạ đệ nhất hùng quan đến nền gốc tích thời Nguyễn. Đồng thời tu bổ Hải Vân quan, Thiên hạ đệ nhất hùng quan theo các dấu tích nguyên gốc.
Cùng đó, dự án sẽ phục hồi nhiều hàng mục di tích như tường thành nhà Nguyễn bằng đá núi theo dấu vết khảo cổ học, dấu vết trên tường hông Hải Vân quan và Thiên hạ đệ nhất hùng quan. Phục hồi các chòi quan sát, nhà Trú Sở, nhà Vũ Khố 3 gian theo dấu tích khảo cổ và ảnh tư liệu.
Hải Vân Quan được Triều đình nhà Nguyễn xây dựng vào năm 1826, là một đồn lũy quân sự trấn thủ tại đỉnh đèo Hải Vân ngay ranh giới giữa tỉnh Thừa Thiên Huế và thành phố Đà Nẵng ngày nay (xưa là ranh giới giữa phủ Thừa Thiên và Quảng Nam).
Hải Vân Quan được xây dựng ở một vị trí hết sức đắc địa, vừa hiểm trở cheo leo, là nơi xung yếu nhất được mệnh danh là “yết hầu” của Kinh đô Huế. Thành lũy này án ngữ trên con đường Thiên lý độc đạo lưu thông từ Kinh đô Huế đến xứ Quảng Nam và ngược lại. Với địa thế như vậy, một căn cứ quân sự vững chắc có thể kiểm soát toàn bộ sự lưu thông giữa hai xứ, một thành lũy quân sự có thể chống cự số lượng địch quân gấp nhiều lần hơn, và với độ cao gần 500m so với mặt biển, có thể quan sát rất rộng về các phía, đặc biệt là toàn bộ vịnh Đà Nẵng.
Với cái nhìn chiến lược, triều đình nhà Nguyễn đã dựa vào địa thế tự nhiên để xây dựng một thành lũy đặc thù, phát huy cao nhất tình năng quân sự, đó là Hải Vân Quan hùng vĩ với những thành tố kiến trúc chính: vòng tường thành dài khoảng 130m vây quanh con đường Thiên lý độc đạo...
Hải Vân Quan đã phát huy hết sức hiệu quả vai trò chức năng kể từ lúc xây dựng. Theo mô tả, vào thời điểm những năm 1876 về sau ghi nhận tại đây có 50 lính canh phòng, đến năm 1885 số lính chỉ còn khoảng 5 người và sang đầu thế kỷ 20 thì hầu như đã bị bỏ ngỏ, không còn ai canh gác.
Trong giai đoạn 1945 - 1975, nhiều hạng mục công trình quân sự được xây dựng thêm ở đây như một số vọng gác, lô cốt hòng trấn giữ con đường huyết mạch này... đặc biệt là trên đỉnh của 2 cổng Hải Vân Quan và Thiên Hạ Đệ Nhất Hùng Quan còn xây thêm những hệ thống pháo đài công sự để quan sát và đặt súng ống. Ngày nay, nhiều công trình là dấu tích của các cuộc chiến tranh như lô cốt, tường bao, hào công sự… vẫn còn hiện diện là những đơn nguyên kiến trúc cần xem xét khi tiến hành công tác tu bổ.
Di tích Hải Vân Quan được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích Quốc gia tại ngày 14/4/ 2017, thuộc hai địa phận là thị trấn Lăng Cô (huyện Phú Lộc, tỉnh Thừa Thiên Huế) và phường Hòa Hiệp Bắc (quận Liên Chiểu, TP Đà Nẵng).
