Giao thông đường bộ là lĩnh vực gắn chặt với đời sống hàng ngày của người dân, trong đó học sinh phổ thông là nhóm đối tượng đặc biệt quan trọng vì vừa tham gia giao thông với tần suất cao, vừa còn đang trong quá trình hình thành ý thức pháp luật.
Đi học và… vi phạm pháp luật về giao thông
Thực tế, không khó để bắt gặp hình ảnh những nhóm học sinh phổ thông mặc đồng phục, điều khiển xe máy phân khối lớn, không đội mũ bảo hiểm, đi hàng ba hàng bốn, thậm chí vượt đèn đỏ và lạng lách đánh võng trước cổng trường vào mỗi buổi tan học. Điều đáng nói là hầu hết các em chưa đủ 18 tuổi và chưa có giấy phép lái xe hợp pháp, nhưng vẫn được phụ huynh giao xe để “tiện đi học thêm” hay “đỡ vất vả”.
Theo số liệu của Ủy ban An toàn giao thông quốc gia năm 2023, có đến 68% học sinh lớp 11 và 12 tại các thành phố lớn đã từng điều khiển xe gắn máy khi chưa đủ điều kiện. Một nghiên cứu tại TPHCM cho thấy, gần 40% học sinh được hỏi cho biết “thường xuyên vi phạm luật giao thông”, chủ yếu là lỗi không đội mũ bảo hiểm, không chấp hành tín hiệu đèn, chở quá số người quy định.
Đáng buồn hơn, một số vụ tai nạn nghiêm trọng thời gian qua có liên quan đến học sinh đã dấy lên hồi chuông cảnh tỉnh. Điển hình là vụ tai nạn xảy ra tại Nghệ An vào tháng 9/2023, khi một học sinh lớp 11 điều khiển xe máy chở ba bạn khác tông vào xe tải khiến hai em tử vong tại chỗ.
Cũng trong năm 2022, tại Quảng Ngãi, hai học sinh lớp 10 đua xe máy tốc độ cao đã va chạm với người đi bộ khiến nạn nhân tử vong. Nhận diện nguyên nhân đến từ 3 phía: Nhà trường, gia đình, xã hội.
Thứ nhất, từ phía học sinh, nguyên nhân chính là tâm lý tuổi mới lớn, muốn thể hiện bản thân, yêu thích cảm giác mạnh, cùng với nhận thức pháp luật còn hạn chế. Nhiều em chưa hiểu hoặc chưa được giáo dục đầy đủ về hậu quả của hành vi vi phạm luật giao thông. Các em coi những vi phạm như “chuyện nhỏ”, “ai cũng làm vậy”.
Thứ hai, trách nhiệm từ phía gia đình cũng không thể xem nhẹ. Trong không ít trường hợp, chính phụ huynh là người giao xe cho con khi chưa đủ tuổi với lý do “đi học thêm xa”, “cha mẹ bận công việc”. Một số phụ huynh khi được phản ánh còn thản nhiên cho rằng “con chạy giỏi rồi, không sao đâu”. Chính sự dễ dãi này tạo điều kiện cho con trẻ xem nhẹ pháp luật và coi thường nguy hiểm.
Thứ ba, nhà trường hiện vẫn còn thiếu tính hệ thống trong việc giáo dục pháp luật giao thông. Môn Giáo dục công dân có đề cập tới nội dung này nhưng phần lớn là lý thuyết, ít thực hành. Các hoạt động ngoại khóa về an toàn giao thông nếu có thì thường mang tính phong trào, không bền vững. Đâu đó sự phối hợp giữa nhà trường với công an địa phương hay phụ huynh cũng còn rời rạc.
Cuối cùng, công tác kiểm tra, xử lý vi phạm đối với học sinh còn nương nhẹ, thiếu tính răn đe. Tại một số địa phương, cảnh sát giao thông nếu phát hiện học sinh vi phạm thường chỉ nhắc nhở hoặc bàn giao lại cho nhà trường xử lý nội bộ. Trong khi đó, ở nhiều quốc gia khác, vi phạm giao thông dù là học sinh cũng bị xử lý nghiêm khắc.
Bảo vệ học sinh bằng sự nghiêm khắc
Ở Nhật Bản, giáo dục giao thông được triển khai từ cấp mầm non, thông qua trò chơi, mô phỏng và cả thực hành ngoài đường phố dưới sự hướng dẫn của cảnh sát. Học sinh tiểu học phải tham gia các khóa học kỹ năng giao thông thực tế trước khi được phép tự đi bộ tới trường. Học sinh trung học nếu muốn đi xe đạp phải thi kiểm tra kiến thức và kỹ năng điều khiển.
Tại Đức, việc học và thi lấy bằng lái xe rất nghiêm túc, kể cả với xe đạp điện. Nếu học sinh vi phạm giao thông, các em bị ghi vào hồ sơ hạnh kiểm và ảnh hưởng trực tiếp đến cơ hội xét tốt nghiệp. Bên cạnh đó, vai trò của gia đình và nhà trường được pháp luật hóa chặt chẽ trong giám sát hành vi giao thông của trẻ vị thành niên.
Để bảo vệ người trẻ cần hướng tới giáo dục hành vi thay vì chỉ lý thuyết. Đó là, cần đưa giáo dục pháp luật giao thông trở thành môn học độc lập hoặc chuyên đề chính khóa bắt buộc trong các cấp học, đặc biệt là THCS và THPT.
Nội dung giáo dục phải hiện đại, sinh động, kết hợp giữa lý thuyết - thực hành - tình huống trải nghiệm. Thêm nữa, là sự tăng cường vai trò của phụ huynh trong giáo dục và giám sát hành vi giao thông. Các trường học nên tổ chức diễn đàn “Phụ huynh đồng hành cùng con em giữ gìn an toàn giao thông”, ký cam kết không giao xe cho học sinh chưa đủ tuổi, và thông báo thường xuyên tình hình vi phạm của học sinh cho gia đình. Thứ ba, xây dựng các mô hình “Cổng trường an toàn giao thông” có sự phối hợp giữa nhà trường - công an - Đoàn Thanh niên.
Lực lượng công an cần xử lý nghiêm các vi phạm giao thông của học sinh, không để tình trạng “nhắc nhở rồi cho qua” tiếp diễn. Mỗi trường cần có tổ kỷ luật để xử lý nội bộ học sinh tái phạm.
Tiếp nữa là phát động các phong trào sáng tạo về tuyên truyền luật giao thông do học sinh thực hiện như cuộc thi vẽ tranh, video clip ngắn, mô hình sa bàn, sân khấu hóa. Những chương trình như “Đại sứ văn hóa giao thông”, “Ngày hội học sinh với an toàn giao thông” nên được tổ chức thường xuyên, có liên kết với các tổ chức xã hội và doanh nghiệp.
Cuối cùng, cần rà soát và điều chỉnh các quy định pháp luật liên quan đến trách nhiệm của cha mẹ, nhà trường và học sinh trong việc chấp hành Luật Giao thông đường bộ, đồng thời xây dựng cơ chế xử lý vi phạm rõ ràng, đủ sức răn đe, có tính giáo dục.
Khơi nguồn từ nhận thức - lan tỏa bằng hành động an toàn giao thông không chỉ là trách nhiệm của lực lượng chức năng, mà còn là vấn đề văn hóa, đạo đức và giáo dục. Nếu không kịp thời chấn chỉnh hành vi vi phạm luật giao thông của học sinh, hệ lụy không chỉ là tai nạn, thương vong, mà còn là sự xuống cấp về ý thức pháp luật của thế hệ tương lai. Mỗi ngôi trường, mỗi gia đình và mỗi em học sinh cần cùng nhau xây dựng một “văn hóa giao thông học đường” - nơi luật lệ được tôn trọng, an toàn được gìn giữ và tính mạng con người được đặt lên hàng đầu.
