Nhận diện di sản đô thị
Cho đến nay, giới kiến trúc sư, các nhà nghiên cứu, cơ quan quản lý Nhà nước tại Việt Nam vẫn chưa tìm được sự thống nhất về khái niệm di sản đô thị. Theo quan điểm của kiến trúc sư (KTS) Emmanuel Cerise, Trưởng đại diện Vùng Ile-de-France tại Hà Nội chia sẻ trong buổi tọa đàm bảo tồn di sản đô thị: “Di sản đô thị bao gồm các công trình mang tính tượng đài và các yêu tố kiến trúc thông thường, tạo thành một chỉnh thể thống nhất hoặc một cấu trúc không gian đô thị thống nhất, thể hiện qua các đặc tính chung, phong thái quy hoạch, công năng đặc thù hoặc dấu ấn của một giai đoạn”.
Khái niệm di sản đô thị được KTS người Ý Gustato Giovannoni đề cập lần đầu tiên từ thập niên 30 của thế kỷ trước, cho thấy sự thay đổi trong khái niệm bảo tồn và phát huy các giá trị di sản đô thị, nó không chỉ quan tâm đến một công trình riêng lẻ mà bao gồm cả những yếu tố gắn kết như khung cảnh kiến trúc, môi trường đô thị, bảo tồn và tôn vinh giá trị toàn vẹn của di sản. Từ đó, di sản không chỉ tồn tại mà còn “sống” được trong bối cảnh đô thị hiện đại, góp phần xây dựng một đô thị có bản sắc và giàu văn hóa.
Tại Hà Nội, di sản đô thị có thể được hiểu là các công trình kiến trúc thời Pháp thuộc với khu phố cũ, biệt thự cũ, các bảo tàng, nhà hát, bệnh viện, trường học… còn bảo tồn được nguyên vẹn những giá trị kiến trúc và không gian xung quanh. Ngoài ra, không thể không kể đến hệ thống các công trình nhà ở, khu tập thể, công viên, công trình công cộng được xây dựng thời kỳ những năm 1960 – 1990 với phong cách kiến trúc tiêu biểu của Liên Xô (cũ). Những di sản đô thị này theo thời gian đều đã khẳng định được giá trị quý báu về văn hóa, lịch sử, kiến trúc. Quan trọng là các di sản này đã và đang tiếp tục đóng góp vào việc tạo nên bản sắc đô thị và góp phần nhận diện Thủ đô.
Ứng xử với di sản đô thị
Mặc dù mang không ít dấu vết của thời gian, lịch sử, phản ánh các lớp lang văn hóa những di sản đô thị chưa bao giờ chính thức được công nhận là một loại hình di sản. Chính vì thế, các di sản đô thị không được xếp hạng, đồng thời không được Luật Di sản văn hóa bảo vệ bằng hệ thống khung pháp lý.
Thách thức lớn nhất mà di sản đô thị đang phải đối mặt là nguy cơ bị biến dạng, xuống cấp hoặc rất có thể bị kéo đổ bất cứ lúc nào. Ở Hà Nội, không khó để nhận ra sự biến mất nhanh chóng của nhiều biệt thự cũ trên các khu phố Pháp và các tuyến phố trung tâm của quận Hoàn Kiếm những năm gần đây. Thay vào đó là những tòa nhà văn phòng, cao ốc hiện đại hoặc bãi đất trống “nằm chờ” dự án, hay những chung cư hiện đại “thế chân” dần dần các khu tập thể cũ ở Kim Liên, Trung Tự, Giảng Võ. Ngược lại, không ít công trình bị rơi vào quên lãng, không ai ngó ngàng suốt vài thập niên như biệt thự 49 Trần Hưng Đạo (Hoàn Kiếm), tòa nhà công vụ 300 Kim Mã (Ba Đình…
Một thách thức khác mà di sản đô thị phải đối mặt là sự phá vỡ không gian cảnh quan xung quanh. Cách đây khoảng vài chục năm, thanh niên Hà Nội thường có thói quen thong thả đạp xe trên những con phố thơ mộng, hai bên là những dãy nhà biệt thự nép mình dưới những hàng cây rợp bóng như phố Nguyễn Du, Nguyễn Gia Thiều, Trần Quốc Toản, Nguyễn Đình Chiểu… nhưng nay những hình ảnh đó trở nên xa vời. Không gian di sản mất đi cũng có nghĩa đô thị mất đi một phần bản sắc văn hóa.
Không chỉ đối diện với những thách thức trực tiếp nêu trên, công tác bảo tồn di sản đô thị ở Hà Nội còn gặp không ít khó khăn, bất cập. Đó là sự buông lỏng quản lý, hoặc ngược lại là sự cứng nhắc trong công tác quản lý của các cơ quan chức năng.
KTS Lê Thành Vinh, nguyên Viện trưởng Viện Bảo tồn di tích cho rằng: “Chúng ta đang khá cứng nhắc khi phân loại và tiếp cận di sản. Một di sản, dù được công nhận hay chưa, trước hết phải tôn trọng và ứng xử khách quan, nhân văn. Nếu nhìn nhận giá trị di sản chỉ dựa trên phương diện hành chính (xếp hạng) dễ dẫn đến cực đoan”.
Bài toán bảo tồn
Khác với các loại hình di sản văn hóa khác, di sản đô thị có thể phát huy giá trị tốt hơn bởi nó thực sự là di sản “sống”, gắn bó chặt chẽ với cuộc sống của người dân. Chính vì thế, người dân cần phải được tuyên truyền, nâng cao nhận thức để chung tay bảo tồn và phát huy giá trị di sản.
Bên cạnh đó, để di sản đô thị có cơ hội phát huy giá trị, cần gắn với việc phát triển du lịch. KTS Lê Thành Vinh cho rằng: Có thể thiết kế các tour du lịch chuyên biệt về tham quan, tìm hiểu kiến trúc Đông Dương hay các công trình kiến trúc Pháp cho những đối tượng có nhu cầu tìm hiểu.
Theo KTS Lê Thành Vinh, loại hình du lịch này hiện được áp dụng tại rất nhiều nước trên thế giới. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng, không nên phát triển du lịch di sản đô thị quá ngưỡng bởi sẽ dễ xảy ra phản ứng ngược. Đó là hiện tượng “rỗng” văn hóa trong các di sản, tương tự như trường hợp của đô thị cổ Hội An hiện nay, khi mà đô thị này đang mất dần tính văn hóa bản địa trước xu thế thương mại hóa quá mức.
Mới đây, Ban Quản lý Phố cổ Hà Nội đã “khoác áo mới” cho những ngôi biệt thự cổ, nhà cổ bằng việc sơn sửa, quét vôi ve hoặc làm mới một số hạng mục như cửa, lan can, mặt tiền các ngôi nhà mặt phố… Tuy việc chỉnh trang chỉ lựa chọn những công trình tiêu biểu vẫn giữ được kiến trúc truyền thống nhưng việc làm này đã cho thấy sự quan tâm của cơ quan quản lý đối với những di sản đô thị. Sau chỉnh trang, nhiều tuyến phố sạch đẹp, gọn gàng hơn, tạo diện mạo mới cho di sản.
Phát triển kinh tế cũng là một đặc tính của di sản đô thị nhưng phải hài hòa giữa bài toán bảo tồn và phát triển để công tác bảo tồn di sản thực sự bền vững. Đó là cách để giải quyết bài toán giữa “đọng” và “chảy”, sao cho những giá trị của di sản vẫn “đọng” lại, không bị mất đi trước dòng “chảy” của cuộc sống.
