Ruộng nhiều chữ giữ “Thiên tự”
Hàng chục năm nay, không chỉ có khách trong nước, nhiều người nước ngoài (gồm cả những chuyên gia khảo cổ châu Âu) tìm đến Xín Mần để tận mắt thấy những hình khắc lạ cách đây cả nghìn năm trên bãi đá cổ.
Bãi đá cổ bí ẩn này nằm giáp ranh với các bản Nùng Mở, Nấm Chiến, Tả Cố Tỷ - là nơi cư trú của đồng bào dân tộc Nùng.
PGS.TS Trình Năng Chung – Viện Khảo cổ học Việt Nam
Theo các cao niên trong bản, Nấm Dẩn theo tiếng Nùng có nghĩa là khu vực nguồn nước và tại đây bãi đá cổ liên quan mật thiết với tục thờ đá.
Ông Lù Văn Phiên ở Nấm Dẩn cho hay: “Ở đây có tục thờ đá từ lâu đời nên những khối đá cổ bí ẩn kia không ai dám xâm phạm tới”.
Quần thể di tích là những tảng đá lớn nhỏ, nằm xen kẽ giữa các thửa ruộng bậc thang, nhà sàn thanh bình của bà con, bên dòng suối Nậm Khoòng róc rách chảy.
Cao hơn tất cả, nơi dòng Nậm Khoòng chảy vào là dãy núi sừng sững với vách đá dựng đứng như tường thành tự nhiên che chắn cho cảnh vật và con người nơi đây. Bãi đá cổ nằm giữa một thung lũng rộng mà người dân bản địa gọi là Nà Lai Shứ nghĩa là ruộng nhiều chữ.
Theo truyền thuyết mà người dân kể lại, khu có bãi đá cổ là nơi thần thánh cất giữ những bí mật về sổ sách. Qua những tảng đá có những hình khắc lạ lùng, người dân coi đó như một biểu tượng thiêng liêng và khu vực thung lũng của bãi đá cổ được xem là “đất thánh”.
“Đất thánh” liên hệ mật thiết với tục thờ thần Đá, là một nghi thức tâm linh riêng biệt, trên mảnh đất Hà Giang và chỉ có ở Nấm Dẩn. Người dân tộc Nùng sinh sống từ lâu đời nơi đây quan niệm vạn vật trên đời đều có linh, họ thờ thần Đá, thần Rừng, thần Nước…
Trước đây, hàng năm, cứ vào ngày 1/6 âm lịch, một vị thầy cúng trong dòng họ Ly sẽ chủ trì lễ cúng thần Đá. Lễ cũng được cử hành bên di tích cự thạch nơi những hòn đá được bàn tay người xưa bỏ công xếp đặt, lễ vật được dân làng dâng lên gồm 1 con lợn, 1 con gà trống, 1 nồi cơm và 1 chai rượu.
Trong lễ cúng, họ cầu mưa thuận, gió hòa, hoa màu tốt tươi, dâng lễ cho các vị thần xong, lễ vật sẽ được bà con đem nấu chung thành một nồi thắng cố và cùng nhau thụ hưởng tại chỗ.
Bí ẩn các hình khắc cổ xưa
Nhiều tảng đá trầm tích lớn nằm dọc bờ suối với hình thù đa dạng và độc đáo. Có tảng đá như một bàn cờ phẳng, có tảng lại giống tấm phản nằm hay một chiếc ghế ngồi.
Trên bề mặt và ở các rìa cạnh của tấm đá vẫn giữ được nguyên trạng phong hóa tự nhiên.
Theo nghiên cứu của các nhà khảo cổ thuộc Viện Khảo cổ học Việt Nam, thì đây là tảng đá thuộc loại magma biến chất, có hình chữ nhật với chiều dài bề mặt khoảng 12,7m, rộng 9,2m, độ dày không đều từ 1 – 1,4m.
Bề mặt tảng đá không bằng phẳng, hơi cong khum hình lưng con rùa. Trên tảng đá ấy có 84 hình chạm khắc với nhiều họa tiết và kích cỡ khác nhau. Ngoài 84 hình khắc, còn có 80 lỗ vũm được khoét với đường kính từ 5 – 6cm, sâu 1 – 2cm.
Theo các nhà khảo cổ, để tạo ra được các hình khắc này, người xưa đã sử dụng các kỹ thuật đục khắc rất thô sơ. Dùng đục có sự trợ giúp của búa, đục trực tiếp trên bề mặt tảng đá. Những rãnh đục này thường có mặt cắt hình lòng máng.
Theo PGS.TS Trình Năng Chung – Viện Khảo cổ học Việt Nam, “dụng cụ đục khoét ở bãi đá cổ Xín Mần phải có chất liệu kim loại là sắt. Các hình khắc phải được phác họa trước, đặc biệt là hình tròn”.
Ở đây có 3 khối đá lớn khắc nhiều ký tự lạ trên bề mặt. Dấu vết phong hóa trên bề mặt các khối đá được các nhà khoa học chứng minh là những hình vẽ được sáng tác cách đây trên 1.000 năm và chưa thể giải mã để tìm ra chủ nhân.
Bãi cự thạch Nấm Dẩn là loại hình di tích khảo cổ có niên đại khoảng 2.000 năm và rất hiếm có ở Việt Nam. Đây có thể là di tích mộ thủ lĩnh cộng đồng hoặc khu đất thiêng thờ cúng các vị thần linh bản địa của các cư dân tiền sử.
Di tích có giá trị đặc biệt
Sau thời gian dài nghiên cứu, các nhà khoa học tạm kết luận hình vẽ trên đá ở Nấm Dẩn gồm các hình dạng: Hình học (như hình tròn, hình chữ nhật, hình vuông), hình hoa văn vuông và tròn, những vạch đục khắc song song, những biểu tượng sinh thực khí (số nhiều là biểu tượng sinh khí nữ tính hình tam giác có rãnh dọc ở giữa), hình bàn chân người với kích thước như thật có ngón chân khắc lõm sâu trong đá.
Hình người trong tư thế giơ hai tay dạng hai chân như trong các bích họa thời tiền sử. Phong cách tạo hình và mô típ đề tài của các hình khắc vẽ ở Nấm Dẩn được các nhà khoa học nhận định tương tự như hình khắc ở bãi đá cổ Sa Pa.
Đáng chú ý, những hình khắc mang tính “Thiên tự” ở bãi đá cổ vùng Xín Mần không phải là duy nhất. Trước đây tại hang Đồng Nội (Hòa Bình), các nhà khảo cổ người Pháp đã tìm thấy trên vách hang những hình khắc mang tính ước lệ về động vật và khuôn mặt người.
Những hình khắc cổ còn tìm thấy trên vách hang Thượng Phú (Tuyên Hóa – Quảng Bình). Có thể nói nghệ thuật đục khắc đá ở Xín Mần nằm trong mắt xích truyền thống cổ xưa.
Từ đó, câu hỏi đặt ra là cư dân ở Xín Mần – Đồng Nội – Thượng Phú có liên hệ gì với nhau hay không? Nếu có, rất có thể là một tộc người, có chung ngôn ngữ với những ký tự tương đối giống nhau. Thời đại đó, những nét khắc đều tồn tại trên đá với những thông điệp bí ẩn.
Khi so sánh mô típ hình người ở Xín Mần với các khu vực lân cận, các nhà khảo cổ nhận thấy có nét tương đồng với các bích họa ở Hoa Sơn dọc sông Tả Giang phía Nam tỉnh Quảng Tây (Trung Quốc).
Tuy nhiên, các nhà khảo cổ thẳng thắn chưa thể xác định chính xác niên đại của các hình khắc ở Xín Mần, vì lý do hình khắc được sáng tác không cùng thời, bằng chứng là các hình vẽ ấy chồng chéo lên nhau.
Trong một cuộc khảo sát mới nhất tại Xín Mần, các nhà khảo cổ còn phát hiện di chỉ khảo cổ cách Nấm Dẩn 700m một tảng đá magma biến chất được kê chân khá cẩn thận, tuy nhiên bề mặt lại rất bằng phẳng và còn giữ nguyên trạng thái phong hóa tự nhiên.
Hiện tại, các nhà khảo cổ tạm xếp di tích cự thạch Nấm Dẩn vào thời sơ kỳ thời đại sắt (khoảng đầu CN). Điều này phù hợp với dữ kiện khảo cổ học về loại hình di tích đá lớn ở khu vực Đông Nam Á.
Với những giá trị đặc biệt, quần thể di tích bãi đá cổ Nấm Dẩn đã được Bộ VH-TT&DL xếp hạng Di tích khảo cổ quốc gia ngày 21/2/2008. Giá trị nghiên cứu khoa học của bãi đá cổ Nấm Dẩn được đánh giá đặc biệt, bởi hầu như chưa có sự xâm hại của con người.
Cùng với cảnh quan thiên nhiên tươi đẹp, nền văn hóa giàu bản sắc của người dân bản địa, những giá trị về khảo cổ và văn hóa tạo hình của quần thể di sản đá cổ Nấm Dẩn đang trở thành điểm du lịch dành cho du khách ưa khám phá và tìm hiểu những mới lạ.
