Khi AI ngày càng tinh vi, có khả năng thực hiện nhiều tác vụ sư phạm phức tạp, câu hỏi về giá trị độc tôn của nhà giáo trở nên cấp thiết.
Tuy nhiên, phân tích các nguồn tài liệu quốc tế và trong nước, ông Ngô Huy Tâm - chuyên gia giáo dục, ThS Thiết kế chương trình giảng dạy Đại học Houston (Mỹ) nhận thấy, có những giá trị cốt lõi, mang đậm tính nhân văn mà công nghệ, dù tiên tiến đến đâu, cũng không thể thay thế. Những giá trị này chính là thành trì vững chắc khẳng định vai trò bất biến của thầy cô.
3 trụ cột chính được làm nên giá trị cốt lõi, khẳng định vai trò bất biến của nhà giáo mà công nghệ không thể thay thế được ông Ngô Huy Tâm chỉ ra như sau:
Trí tuệ cảm xúc (EQ) và sự kết nối nhân văn
Trụ cột đầu tiên ông Ngô Huy Tâm nhắc đến là trí tuệ cảm xúc và sự kết nối nhân văn. Đây là lĩnh vực mà con người vượt trội hơn hẳn so với máy móc. Trí tuệ nhân tạo có thể xử lý logic và dữ liệu, nhưng hoàn toàn thiếu vắng trí tuệ cảm xúc sinh học - nền tảng của mọi tương tác sư phạm hiệu quả.
AI có thể được lập trình để nhận diện và phản hồi các tín hiệu cảm xúc qua phân tích giọng nói hay biểu cảm khuôn mặt, nhưng không thể thực sự "cảm nhận" hay "thấu cảm" với những trải nghiệm nội tâm của học sinh. Ngược lại, một thầy cô bằng xương bằng thịt có thể nhận ra những dấu hiệu phi ngôn ngữ tinh tế nhất - một ánh mắt thoáng bối rối, một bờ vai chùng xuống vì thất vọng - để biết khi nào học sinh cần một lời động viên, một sự trợ giúp hay một thử thách mới.
Chính khả năng thấu cảm này tạo ra một môi trường học tập an toàn về mặt tâm lý, nơi học sinh cảm thấy được thấu hiểu, được trân trọng và dám chấp nhận rủi ro để học hỏi.
AI không có quá khứ, không có trải nghiệm sống, không thuộc về một nền văn hóa cụ thể, và do đó, không thể xây dựng những mối quan hệ cá nhân sâu sắc, tin cậy với học sinh. Nếu có, đó chỉ là một cảm giác ảo.
Thầy cô không chỉ dạy kiến thức, họ còn là người kể chuyện, người chia sẻ kinh nghiệm sống, người kết nối bài học với thực tiễn. Chính niềm đam mê, sự nhiệt huyết và những câu chuyện cá nhân của thầy cô mới là ngọn lửa thắp lên niềm yêu thích học tập và truyền cảm hứng cho học sinh vươn tới những ước mơ lớn lao. Ở Việt Nam, quan niệm thầy cô như người cha, người mẹ thứ hai càng nhấn mạnh tầm quan trọng của mối quan hệ này. Tình yêu thương học trò được xem là "trái tim của thầy cô", một giá trị mà không một thuật toán nào có thể mô phỏng hay thay thế.
Nuôi dưỡng năng lực bậc cao
Trụ cột thứ hai, theo ông Ngô Huy Tâm, là khả năng nuôi dưỡng năng lực bậc cao. Trong khi AI có thể cung cấp câu trả lời cho các câu hỏi dựa trên dữ liệu có sẵn, vai trò của thầy cô là dạy học sinh cách đặt ra những câu hỏi đúng và cách tư duy để giải quyết những vấn đề chưa có lời giải.
AI, đặc biệt là AI tạo sinh, có khả năng tổng hợp và tạo ra nội dung một cách ấn tượng. Tuy nhiên, nó vẫn thiếu chiều sâu của tư duy phản biện thực sự, đó là khả năng phân tích, đánh giá, tổng hợp thông tin từ nhiều góc độ và đưa ra những phán đoán độc lập. Thầy cô đóng vai trò không thể thiếu trong việc dẫn dắt các cuộc thảo luận trên lớp, đặt ra những câu hỏi "tại sao" và "nếu như", thách thức các giả định và khuyến khích học sinh "suy nghĩ ngoài chiếc hộp" để tìm ra những giải pháp mới mẻ, sáng tạo.
Thế giới thực không vận hành theo những quy tắc rõ ràng như một chương trình máy tính. Thầy cô chuẩn bị cho học sinh đối mặt với sự phức tạp và mơ hồ của cuộc sống bằng cách rèn luyện cho các em sự kiên cường, khả năng thích ứng và một "tư duy phát triển" - niềm tin rằng năng lực có thể được cải thiện thông qua nỗ lực. Đây là những kỹ năng sống còn giúp các em thành công trong một thế giới không ngừng biến đổi.
La bàn đạo đức và văn hóa
Nói về trụ cột 3, ông Ngô Huy Tâm cho rằng, giáo dục không chỉ là quá trình trang bị kiến thức và kỹ năng, mà còn là quá trình "trồng người", hình thành nhân cách, hệ giá trị. Ở khía cạnh này, vai trò của thầy cô là độc tôn và không thể ủy thác cho máy móc.
Thầy cô là một tấm gương sống về đạo đức, nhân cách. Thông qua hành động và lời nói hàng ngày, họ dạy cho học sinh về lòng trung thực, sự chính trực, tinh thần trách nhiệm, lòng yêu nước, yêu thương con người. Các giá trị, chuẩn mực xã hội là những khái niệm phức tạp, giàu sắc thái và phụ thuộc vào bối cảnh, chúng không thể được lượng hóa, lập trình thành các thuật toán một cách đầy đủ.
Mỗi xã hội đều có một hệ thống giá trị và sắc thái văn hóa riêng. Thầy cô đóng vai trò là cầu nối, giúp học sinh hiểu và điều hướng các vấn đề văn hóa, xã hội, thậm chí là các chủ đề nhạy cảm, với sự tinh tế, khéo léo mà AI không thể có được.Trong bối cảnh Việt Nam, thầy cô chính là người trao truyền cho thế hệ trẻ những giá trị đạo lý nền tảng của dân tộc như "tôn sư trọng đạo", "uống nước nhớ nguồn", lòng hiếu thảo và tinh thần cộng đồng. Đây là sợi dây kết nối quá khứ, hiện tại, tương lai của dân tộc.
Sự trỗi dậy của AI đang thúc đẩy một sự tiến hóa trong chính khái niệm "Tôn sư trọng đạo". Theo truyền thống, "tôn sư" gắn liền với việc tôn trọng thầy cô như là nguồn tri thức tối thượng. Trong kỷ nguyên AI, khi tri thức trở nên phổ biến và dễ tiếp cận, định nghĩa này đang đối mặt với thử thách.
Tuy nhiên, thay vì trở nên lỗi thời, khái niệm này đang dịch chuyển trọng tâm một cách tinh tế. Sự tôn trọng không còn tập trung vào vai trò "nguồn cung cấp kiến thức" của thầy cô, mà chuyển sang đề cao phần "đạo" - con đường đạo đức, nhân cách và trí tuệ mà thầy cô soi sáng.
Những thầy cô được kính trọng nhất trong tương lai sẽ không phải là người biết nhiều thông tin nhất, mà là người có khả năng tốt nhất trong việc dẫn dắt học sinh phát triển trí tuệ cảm xúc, hình thành nhân cách, nuôi dưỡng lòng nhân ái.
Sự tái diễn giải này vừa bảo tồn được giá trị văn hóa cốt lõi, vừa giúp nó thích ứng với thực tại công nghệ mới, qua đó càng củng cố vai trò không thể thay thế của thầy cô như một la bàn đạo đức cho thế hệ trẻ.
