Ngày 5/12, tại tỉnh Lâm Đồng, Bộ GD&ĐT tổ chức nghị tổng kết 8 năm thực hiện Đề án xây dựng văn hóa ứng xử trong trường học (2018–2025). Đồng thời, sơ kết 3 năm triển khai Chỉ thị 08/CT-TTg về xây dựng văn hóa học đường và Chương trình giáo dục lý tưởng cách mạng, đạo đức, lối sống và khơi dậy khát vọng cống hiến cho thanh, thiếu niên, nhi đồng (2021–2030).
Hội nghị được tổ chức trực tiếp tại điểm cầu tỉnh Lâm Đồng và trực tuyến tới 33 tỉnh thành trên cả nước.
Học sinh, sinh viên và những thách thức trên không gian mạng
Tại hội nghị, việc xây dựng văn hóa ứng xử số cho học sinh, sinh viên (HSSV) trong môi trường giáo dục được nhiều đại biểu quan tâm.
Nhiều đại biểu nhận định, mạng xã hội đang trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống học đường. Giáo viên dùng mạng để trao đổi chuyên môn, phụ huynh tương tác với nhà trường qua các nhóm trực tuyến, còn HSSV xem đây như “không gian sinh hoạt” chủ đạo. Tiện ích của các ứng dụng là điều không thể phủ nhận. Tuy nhiên, mặt trái của chúng cũng rõ ràng và ngày một phức tạp.
Những thách thức trên mạng không chỉ là lừa đảo, thông tin giả, mà còn là các biểu hiện lệch chuẩn hành vi, bạo lực tinh thần, công kích cá nhân… “Thế giới ảo, nhưng hậu quả thật” bài học được chứng minh qua nhiều vụ việc một dòng bình luận ác ý hay một cú nhấp chuột bất cẩn dẫn đến khủng hoảng truyền thông, mất dữ liệu cá nhân, thậm chí ảnh hưởng lâu dài đến tâm lý và tương lai của người trẻ.
Tiến sĩ Mai Thị Thùy Hương, Phó Viện trưởng Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam cho rằng, mạng xã hội hiện là không gian giao tiếp chính của HSSV, nhưng cũng là nơi dễ phát sinh các hành vi thiếu chuẩn mực do tính ẩn danh, lan truyền nhanh và khả năng tạo hiệu ứng đám đông.
Việc tiếp xúc thường xuyên với nội dung tiêu cực và những trào lưu “drama hóa” khiến nhiều bạn trẻ dần chai sạn cảm xúc, giảm khả năng đồng cảm và tôn trọng người khác. Đây là hiện tượng đáng báo động bởi nó bào mòn dần các giá trị nền tảng của văn hóa học đường.
Ở góc nhìn công nghệ, Thạc sĩ Trần Vũ Nguyên, Chủ nhiệm Cộng đồng Giáo viên Số Google nhấn mạnh tốc độ phát triển và triển khai công nghệ hiện nay nhanh đến mức tạo ra một thách thức phức tạp và cấp tính.
Nếu quá tập trung vào tốc độ mà bỏ quên sự chuẩn hoá về đạo đức, an toàn dữ liệu và năng lực số, hệ quả sẽ là sự gia tăng rủi ro về liêm chính học thuật, phụ thuộc công nghệ hoặc thậm chí là các lỗ hổng trong bảo mật. Ông cảnh báo rằng nếu một khung văn hoá ứng xử số rõ ràng không được xây dựng song song với quá trình chuyển đổi số, những nguy cơ đó sẽ leo thang nhanh chóng.
Khái niệm “văn hoá học đường số” vì thế trở nên cấp thiết hơn bao giờ hết. Đó không chỉ là những quy định cứng nhắc mà là tập hợp các chuẩn mực, thái độ và hành vi của toàn bộ cộng đồng giáo dục, từ cán bộ quản lý, giáo viên đến HSSV, khi khai thác và sử dụng công nghệ số, trí tuệ nhân tạo (AI) trong học tập và đời sống. Văn hoá này phải dựa trên các giá trị cốt lõi của quốc gia, đồng thời bao gồm cả kỹ năng số, nhận thức về quyền riêng tư, hiểu biết về an toàn thông tin và đạo đức liên quan đến thuật toán AI.
Giáo dục văn hóa số bảo vệ học sinh, sinh viên trên không gian mạng
Theo Thạc sĩ Trần Vũ Nguyên, Việt Nam cần xây dựng một khung văn hoá học đường số tích hợp (VN-DSC) như một “hệ thống bảo vệ” thiết yếu để hướng dẫn HSSV trở thành công dân số có trách nhiệm. Đây sẽ là kim chỉ nam giúp các nhà trường triển khai công nghệ và AI một cách nhân văn, an toàn, hạn chế tối đa các hệ lụy ngoài mong muốn.
Không chỉ dừng ở vấn đề quản lý, giáo dục văn hóa số còn cần “đi vào đời sống” của từng học sinh. PGS.TS Nguyễn Toàn Thắng, nguyên Viện trưởng Viện Văn hoá phát triển (Học viện chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh) nhấn mạnh ba trụ cột quan trọng để hình thành văn hoá ứng xử số trong nhà trường.
Thứ nhất, giáo dục về giao tiếp và ứng xử chuẩn mực trên không gian mạng. Điều này bao gồm việc sử dụng ngôn ngữ có văn hoá, tôn trọng người khác, không lan truyền thông tin sai lệch hoặc các nội dung tiêu cực. Trong bối cảnh tin giả và xu hướng bạo lực ngôn từ ngày càng gia tăng, kỹ năng này trở thành hành trang không thể thiếu.
Thứ hai, đảm bảo an toàn mạng và an toàn thông tin. HSSV cần được trang bị kiến thức để nhận biết và phòng tránh các nguy cơ như lừa đảo trực tuyến, đánh cắp danh tính, xâm phạm quyền riêng tư, cũng như biết cách tự bảo vệ thông tin cá nhân. Việc thiếu kỹ năng này chính là nguyên nhân khiến nhiều bạn trẻ trở thành nạn nhân của các vụ tấn công mạng hay lộ lọt dữ liệu.
Thứ ba, sử dụng công nghệ có trách nhiệm. Điều đó đồng nghĩa với việc hướng dẫn người trẻ dùng mạng xã hội, công cụ số và AI phục vụ học tập, sáng tạo và giải trí lành mạnh, tránh lạm dụng hoặc sử dụng sai mục đích.
Xây dựng văn hoá ứng xử số không chỉ là nhiệm vụ của riêng nhà trường hay gia đình mà là trách nhiệm của cả xã hội. Trong bối cảnh chuyển đổi số mạnh mẽ, mỗi HSSV cần hiểu rằng mình không chỉ là người sử dụng công nghệ mà còn là người định hình môi trường số. Một cú nhấp chuột, một lời bình luận hay nội dung được chia sẻ đều có thể tạo giá trị hoặc gây tổn thương.
Để thế hệ trẻ trở thành những “công dân số có trách nhiệm”, chúng ta cần nuôi dưỡng ở họ khả năng tư duy phản biện, bản lĩnh trước áp lực của mạng xã hội, tinh thần tôn trọng người khác và ý thức tuân thủ pháp luật. Văn hoá ứng xử số chính là “lá chắn mềm” giúp bảo vệ các em trước rủi ro, đồng thời là “đòn bẩy” để HSSV phát huy tối đa tiềm năng trong kỷ nguyên số.
Theo báo cáo của Bộ Giáo dục và Đào tạo, qua 8 năm triển khai Quyết định số 1299, Chỉ thị số 08 và Quyết định số 1895 đã tạo chuyển biến rõ rệt trong nhận thức và hành vi của học sinh, góp phần cải thiện môi trường văn hóa học đường. Nhiều trường học chú trọng xây dựng không gian xanh, quy tắc ứng xử văn minh, nói không với bạo lực, kỳ thị, tạo môi trường học tập an toàn, tôn trọng và truyền cảm hứng.
