Thi tốt nghiệp THPT trên máy tính: Xu thế tất yếu, giải pháp đồng bộ

Đây là bước đi quan trọng, thể hiện quyết tâm lớn của Việt Nam trong chuyển đổi số toàn diện giáo dục, đặc biệt là đổi mới phương thức kiểm tra, đánh giá - một mắt xích then chốt trong việc nâng cao chất lượng giáo dục.

Bước vào kỷ nguyên số

Kỳ thi tốt nghiệp THPT không chỉ nhằm công nhận hoàn thành chương trình phổ thông, mà còn là căn cứ tuyển sinh đại học, phân luồng sau THPT, ảnh hưởng trực tiếp đến hướng đi của hàng triệu học sinh mỗi năm. Đưa kỳ thi lên môi trường số không chỉ là thay đổi công cụ (từ giấy sang máy), mà là chuyển đổi cách thức đánh giá, hướng đến sự chính xác, minh bạch và hiện đại.

Việc tổ chức thi trên máy giúp giảm gánh nặng in sao đề, vận chuyển, bảo quản, chấm thi thủ công, từ đó hạn chế rủi ro lộ đề, sai sót khi chấm. Đồng thời, kỳ thi có thể linh hoạt hơn về thời gian, tổ chức nhiều đợt thi, phân tán thí sinh khi cần thiết. Tuy nhiên, đây là thay đổi lớn, tác động toàn diện đến cách học, cách dạy và cách tổ chức thi. Vì vậy, cần một lộ trình bài bản, các bước đi có tính toán kỹ lưỡng, lựa chọn thí điểm thông minh và sự đồng thuận từ toàn xã hội.

Thi trên máy đòi hỏi học sinh không chỉ nắm chắc kiến thức mà còn phải thành thạo kỹ năng sử dụng thiết bị, thao tác nhanh trên phần mềm, biết quản lý thời gian trong môi trường thi trắc nghiệm điện tử. Các em cần được làm quen với phần mềm mô phỏng kỳ thi, luyện tập với bộ đề thử nghiệm, hiểu cách hiển thị câu hỏi, lưu bài, chuyển câu, và những kỹ thuật nhỏ nhưng quan trọng như xem lại câu chưa làm, xác nhận nộp bài...

Phụ huynh, đặc biệt ở vùng nông thôn, khó khăn, cần được thông tin đầy đủ để đồng hành cùng con. Tâm lý lo lắng là có thật, nhưng nếu được chuẩn bị từ sớm, học sinh hoàn toàn có thể thích nghi, nhất là khi thi giấy vẫn được duy trì song song trong giai đoạn đầu.

Giáo viên không chỉ truyền đạt kiến thức mà còn đóng vai trò hướng dẫn phương pháp ôn tập phù hợp với định dạng mới. Họ cần được đào tạo về quy chế thi mới, cách hướng dẫn học sinh ôn luyện trên phần mềm và quy trình tổ chức thi để phối hợp hiệu quả với nhà trường.

Chuyển đổi kỳ thi không thể tách rời với chuyển đổi cơ sở vật chất và năng lực tổ chức. Mỗi trường học, đơn vị tổ chức thi trực tiếp cần xây dựng phòng máy đạt chuẩn, mạng nội bộ khép kín, hệ thống điện ổn định, có máy tính dự phòng và đội ngũ kỹ thuật ứng trực. Không kém phần quan trọng là kế hoạch tập huấn giáo viên, cán bộ coi thi, hỗ trợ kỹ thuật, tổ chức các đợt thi thử định kỳ để học sinh làm quen.

Tâm lý tự tin trong phòng thi là yếu tố then chốt để kỳ thi trên máy vận hành trơn tru. Các Sở GD&ĐT cần chủ động xây dựng phương án tổ chức phù hợp với thực tế từng địa phương, phối hợp với Bộ GD&ĐT để chuẩn hóa quy trình, bảo mật đề và bài làm, hỗ trợ hệ thống chấm thi tự động và xử lý sự cố nếu có.

Việt Nam đã có nền tảng ban đầu

Việt Nam không bắt đầu từ con số 0. Trong những năm qua, nhiều mô hình thi trên máy đã được thử nghiệm: đánh giá năng lực chuyên biệt của Trường Đại học Sư phạm TPHCM; đánh giá đầu vào đại học trên máy tính V-SAT; đánh giá tư duy của Đại học Bách khoa Hà Nội; những kỳ thi học sinh giỏi ở Hà Nội, Huế, Quảng Ninh…

Các hệ thống phần mềm thi trực tuyến cũng đã được Bộ GD&ĐT sử dụng trong kiểm tra định kỳ. Một số địa phương như TPHCM, Lào Cai, Đà Nẵng đã xây dựng hệ thống trường học thông minh, lớp học số với phòng máy tiêu chuẩn, cho thấy nền tảng kỹ thuật hoàn toàn khả thi nếu có quyết tâm và đầu tư đúng hướng.

Đặc biệt, năm 2025, Việt Nam đã tổ chức cho 7.200 học sinh thi đánh giá PISA trên máy tính trong phạm vi toàn quốc, sử dụng phần mềm thi của OECD (Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế). Những kinh nghiệm này tuy chưa ở quy mô quốc gia, nhưng rất quý báu để xây dựng quy trình chuẩn, phần mềm an toàn và phương án tổ chức khả thi.

Tổ chức kỳ thi tốt nghiệp THPT trên máy tính cũng không phải là điều mới mẻ với thế giới, nhưng chưa quốc gia nào triển khai một cách gấp gáp hay đại trà ngay từ đầu. Hầu hết các nước mất từ 3 đến 5 năm chuẩn bị, xây dựng hành lang pháp lý đầy đủ, kiểm định phần mềm nghiêm ngặt và duy trì song song hình thức thi giấy trong giai đoạn đầu.

Tại Mỹ, kỳ thi SAT chuyển sang kỹ thuật số từ năm 2023 sau gần 5 năm chuẩn bị. Ban đầu, thí sinh được lựa chọn giữa thi giấy và thi máy. Phần mềm thi hoạt động ngoại tuyến trong môi trường khép kín nhằm đảm bảo tính bảo mật và công bằng.

Phần Lan mất 4 năm để số hóa toàn bộ kỳ thi tốt nghiệp, sử dụng phần mềm cài đặt trên USB boot khởi động hệ điều hành độc lập, không kết nối mạng. Chính phủ nước này tài trợ thiết bị cho cả vùng sâu, vùng xa và vẫn duy trì hình thức thi giấy cho học sinh chưa sẵn sàng.

Hàn Quốc, dù có hạ tầng công nghệ mạnh, vẫn giữ hình thức thi giấy cho kỳ thi đại học quốc gia. Thi máy chỉ được áp dụng ở các kỳ kiểm tra nhỏ, với trọng tâm là kiểm định phần mềm và huấn luyện giám thị. Singapore triển khai thi máy từ cấp tiểu học, nhưng chỉ áp dụng cho phần trắc nghiệm. Các kỳ thi lớn như O-Level vẫn chủ yếu thực hiện trên giấy. Mỗi bước số hóa đều được đánh giá tác động nghiêm ngặt trước khi mở rộng.

Bài học chung rút ra là: số hóa thi cử không thể là mệnh lệnh hành chính. Việc triển khai cần được chuẩn bị kỹ lưỡng, thử nghiệm bài bản và có sự đồng thuận từ xã hội.

Cần có lộ trình phù hợp

Nhiều chuyên gia giáo dục cho rằng việc các trường đại học trong nước đã tổ chức thi đánh giá năng lực, tư duy trên máy ở nhiều vùng miền là cơ sở đáng tin cậy để tiến tới kỳ thi tốt nghiệp THPT bằng máy tính. TS Lê Trường Tùng - Chủ tịch Hội đồng quản trị Trường Đại học FPT, nhận định: “Thi trên máy là xu thế toàn cầu. Với hạ tầng công nghệ thông tin hiện nay, hoàn toàn có thể triển khai, thậm chí sớm hơn mốc 2027”.

Tuy nhiên, tổ chức thi cho một trường hay một nhóm thí sinh ở khu vực thuận lợi khác xa với việc triển khai cho hơn một triệu thí sinh trên toàn quốc, bao gồm cả vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo. Các chuyên gia đề xuất lộ trình thí điểm trước tại các thành phố lớn - nơi có điều kiện hạ tầng tốt rồi mới mở rộng ra các địa phương khác.

Địa điểm tổ chức thi cũng là vấn đề gây tranh luận. Có ý kiến cho rằng nên tổ chức thi tại trường THPT để thuận tiện, nhưng nhiều người lại ủng hộ việc thành lập các trung tâm khảo thí độc lập nhằm chuyên nghiệp hóa khâu tổ chức.

Thi trên máy tính có thể tổ chức nhiều đợt trong năm, tạo cơ hội cho thí sinh thi lại nếu chưa đạt, đồng thời giảm áp lực dồn vào một kỳ thi duy nhất. Tuy nhiên, chính đặc thù này khiến trường phổ thông nên tập trung vào nhiệm vụ giảng dạy, còn việc tổ chức thi giao cho các đơn vị chuyên trách.

Ông Huỳnh Văn Chương - Cục trưởng Cục Quản lý chất lượng giáo dục (Bộ GD&ĐT) cho biết Bộ sẽ từng bước triển khai thi trên máy tính tại các địa phương đủ điều kiện, tiến tới áp dụng toàn quốc với các môn thi trắc nghiệm khi hạ tầng được đảm bảo đồng bộ.

6 việc cần làm ngay

Để kỳ thi tốt nghiệp THPT trên máy tính thành công, cần triển khai đồng bộ 6 giải pháp cấp thiết.

Thứ nhất, hành lang pháp lý rõ ràng. Bộ GD&ĐT cần sớm quy định chi tiết về đăng ký, hình thức làm bài, xây dựng đề thi, bảo mật dữ liệu, chấm thi, phúc khảo và xử lý sự cố. Hành lang pháp lý đầy đủ là nền tảng để phát triển phần mềm thi đạt chuẩn và có giá trị pháp lý.

Thứ hai, lựa chọn môn thi và địa phương thí điểm hợp lý. Nên ưu tiên các môn tự chọn như Tin học, Công nghệ, Sinh học, Ngoại ngữ khác tiếng Anh có số lượng thí sinh vừa phải và chủ yếu thi trắc nghiệm. Về địa phương, nên chọn nơi có hạ tầng mạnh như Hà Nội, TPHCM, Quảng Ninh, Đà Nẵng, Lào Cai… để thí điểm toàn bộ quy trình.

Thứ ba, xây dựng phần mềm thi đạt chuẩn quốc gia. Phần mềm cần hoạt động trong mạng nội bộ, không phụ thuộc Internet, có hệ thống log, mã hóa, chống gian lận và hỗ trợ chấm thi tự động.

Thứ tư, chuẩn hóa ngân hàng câu hỏi trắc nghiệm. Phân tầng độ khó, đánh giá độ tin cậy, bảo mật chặt chẽ, cập nhật thường xuyên, đáp ứng yêu cầu thi ngẫu nhiên trên máy.

Thứ năm, đầu tư đồng bộ hạ tầng và nhân lực. Trang bị phòng máy đạt chuẩn, điện ổn định, mạng nội bộ khép kín, kỹ thuật viên túc trực. Giáo viên, cán bộ và học sinh cần được tập huấn, thi thử nhiều lần. Các địa phương cần đầu tư thiết bị mạng và bảo đảm an ninh hệ thống.

Cuối cùng, duy trì song song hai hình thức thi từ 2027 - 2030: Cho phép học sinh lựa chọn giữa thi giấy và thi máy để tránh gây sốc cho vùng khó khăn, giảm áp lực chuyển đổi. Đồng thời, cần truyền thông mạnh mẽ để tạo sự đồng thuận xã hội.

Thi tốt nghiệp THPT trên máy tính không đơn thuần là đổi mới kỹ thuật thi cử. Đây là biểu tượng của một nền giáo dục minh bạch, hiện đại, hướng đến đánh giá đúng năng lực người học. Nhưng nếu không chuẩn bị đầy đủ, không hành động kịp thời, kỳ vọng có thể biến thành áp lực, và chủ trương lớn có thể bị trì hoãn.

Chuyển đổi kỳ thi là trách nhiệm của toàn ngành giáo dục, nhưng cũng là trách nhiệm của toàn xã hội. Học sinh cần được chuẩn bị về kỹ năng và tâm lý. Phụ huynh cần đồng hành và thấu hiểu. Giáo viên cần được đào tạo, cập nhật phương pháp mới. Nhà trường và địa phương cần chủ động về hạ tầng và tổ chức. Bộ GD&ĐT phải đi đầu trong chiến lược và điều phối tổng thể.

Các địa phương có thể tận dụng các trụ sở làm việc dư thừa do sáp nhập tỉnh để xây dựng trung tâm máy tính - vừa là nơi học sinh thực hành, vừa là địa điểm tổ chức kỳ thi tốt nghiệp THPT hằng năm. Năm 2027 không còn xa. Nếu không hành động hôm nay, chúng ta sẽ bị động vào ngày mai.

Thời gian chuẩn bị không còn nhiều. Nếu thiếu giải pháp đồng bộ và hành động khẩn trương, chủ trương này dễ bị chậm nhịp hoặc rơi vào tình trạng “thí điểm hình thức”. Đã đến lúc cần nhận thức rằng thi trên máy không còn là lựa chọn, mà là xu thế tất yếu. Thành công chỉ đến khi toàn hệ thống giáo dục - từ người học, người dạy, nhà trường đến cơ quan quản lý - cùng vào cuộc một cách nghiêm túc.