Thật ra tên ông là Hoàng Ấu Phương nhưng quê ông ở đây nên lấy bút danh là Bảo Ninh.
1.
Thật bất ngờ khi biết cái làng biển bé nhỏ này lại sinh ra hai nữ anh hùng đó là mẹ Suốt và bà Nguyễn Thị Khíu. Bà Khíu là đội trưởng đội đánh cá Minh Khai đã lãnh đạo chị em ra khơi bám biển sản xuất dưới làn bom đạn ác liệt Mỹ. Nếu tính theo dọc sông Nhật Lệ cách không xa Bảo Ninh còn có một nữ anh hùng dân quân đó là Trần Thị Lý gan dạ, xông xáo trực chiến bắn rơi máy bảy Mỹ. Cả ba người đều được nhà nước phong tặng anh hùng cùng vào ngày 1/1/1967.
Tháng 7 này, tôi về Bảo Ninh thăm lại bến đò mẹ Suốt năm xưa. Một anh bạn thơ quê Quảng Bình đã kể cho tôi nghe xuất xứ bài thơ "Mẹ Suốt" nổi tiếng của nhà thơ Tố Hữu.
Nhà thơ Tố Hữu lúc đó là Trưởng ban Tuyên giáo Trung ương vào làm việc với tỉnh Quảng Bình trong tâm trạng khao khát thôi thúc: "Đường vào khu 4, vào Thanh/ Không đi thì nhớ, không đành, phải đi" (Đường vào). Sau khi nghe hết các báo cáo của địa phương về các tấm gương điển hình, ông chú ý và mong muốn được gặp mẹ Suốt chèo đò chở bộ đội qua sông Nhật Lệ.
Trưa ngày 4/11/1965, tổ chức bố trí cho nhà thơ gặp mẹ Suốt tại nhà khách tỉnh ủy Quảng Bình. Sau giờ làm việc, nhà thơ lên phòng khách ghi chép, sắp xếp câu chữ cho có vần điệu thế là bài thơ "Mẹ Suốt" ra đời. Bài thơ như một thiên phóng sự mở đầu bằng câu thơ: "Lặng nghe mẹ kể ngày xưa ...". Thính giả đầu tiên được nhà thơ Tố Hữu đọc cho nghe bài thơ "Mẹ Suốt" là cố Bí thư tỉnh ủy Quảng Bình Nguyễn Tư Thoan. Ông Vũ Văn Hoa, con rể mẹ Suốt kể lại: "Khi mẹ tôi được nghe nghệ sĩ Châu Loan ngâm bài thơ trên đài Tiếng nói Việt Nam, bà đã xúc động và bật khóc".
2.
Đối diện với bến đò Mẹ Suốt bên kia sông Nhật Lệ là khu tượng đài mẹ Suốt. May mắn, chúng tôi được gặp Chủ tịch Hội văn nghệ Quảng Bình là nhà điêu khắc Phan Đình Tiến – Tác giả tượng đài mẹ Suốt. Anh Tiến vốn là sinh viên khoa hội họa của trường Đại học nghệ thuật Huế. Khi đang học năm cuối, anh bất ngờ nhận được tin tác phẩm "Tượng đài mẹ Suốt" đã được hội đồng nghệ thuật của trường chấm giải xuất sắc.
"Đó là một niềm vui và vinh dự lớn nhất trong sự nghiệp điêu khắc của tôi", anh Tiến chia sẻ. Anh là người Quảng Bình, quê hương Mẹ Suốt. Nhiều lần Phan Đình Tiến sang làng Bảo Ninh ra bến đò mẹ Suốt. Trước mắt anh là lấp loáng ánh nắng trên những ngọn sóng của sông Nhật Lệ như gợi nhớ lại tư thế hiên ngang dũng cảm của mẹ chèo đò, mang lại cảm hứng về dáng điệu của bức tượng. Và nhất là đôi mắt của mẹ - Một đôi mắt hiền từ, lam lũ từ nhỏ, tần tảo nuôi con nay ánh lên sáng rực ngọn lửa quả cảm trước bom đạn kẻ thù. Và nếp áo nâu bạc màu sương gió có gì lay thức tha thiết trong lòng để anh hoàn thanh ý tưởng thiết kế.
Năm 2001 khi đang thi công mẫu tượng đài mẹ Suốt, Tiến bị một cơn đau lạ trong đầu ra điều trị tại bệnh viện Việt – Đức (Hà Nội) người ta phát hiện anh bị u màng não. Tiến cứ nghĩ cuộc đời đã đến lúc chấm hết. Ngoài nỗi lo mẹ già, vợ trẻ và đứa con đầu lòng chuẩn bị ra đời anh còn lo lắng tượng đài mẹ Suốt chưa xong như món nợ tinh thần day dứt.
Tiến kể: "Ngày đó, cứ đến đêm là đầu tôi đau nhức đến mê man. Trong cơn mê, chập chờn hình ảnh mẹ Suốt hiện về và cơn đau đầu của tôi giảm hẳn". Người nhà mẹ Suốt khi làm lễ tạ mộ, đã thắp hương khấn mẹ phù hộ cho Tiến khỏe mạnh và sau đó Tiến khỏi bệnh hẳn. Anh nói: "Mình được mẹ Suốt phù hộ thật nên khỏi bệnh". Những ngày ấy, dù sức khỏe chưa ổn định nhưng anh Tiến vẫn cặm cụi giữa ngày hè rát bỏng cùng nhóm nghệ nhân Ninh Bình hoàn thành tượng đài mẹ Suốt bên bờ sông Nhật Lệ.
Tượng mẹ Suốt cao 7m (cả bệ) được Tiến làm từ chất liệu đá xanh Thanh Hóa dựng xong năm 2003. Nơi đây bây giờ trở thành công viên có rất nhiều đoàn khách du lịch đến đặt vòng hoa thăm viếng.
3.
Anh Tiến dẫn tôi vào khu chợ kề bên tượng đài và gặp chị Trần Thị Huế. Chị Huế có khuôn mặt rất giống mẹ Suốt mà nói như anh Tiến là "giống như tạc". Chị nói: "Tui là con gái thứ ba trong nhà và may mắn có cơ duyên là hàng ngày bán hàng ở đây nên luôn được gặp mẹ".
Chị kể cho chúng tôi nghe về những giây phút cuối cùng của đời mẹ: Hôm đó là ngày 21/8/1968 sau khi dự Đại hội Anh hùng chiến sĩ thi đua từ Hà Nội về đến Quảng Bình, tỉnh đội cho xe đưa mẹ tui về bến đò Nhật Lệ. Xuống đò, mẹ dành lấy chèo từ tay chị gái tui nói: "Bữa ni, mi chống nhiều, để mạ!", rồi mẹ tui vừa chèo vừa kể chuyện được gặp Bác Hồ.
Đến Bảo Ninh mẹ nói với chị gái tui: "Mạ về làng để biếu quà Hà Nội cho mọi người trong xóm rồi ra chống đò thay mi". Đó là những món quà mẹ mua sau đại hội. Mẹ tui bước nhanh trên triền cát chợt có tiếng máy bay, bất ngờ hai chiếc phản lực từ biển lao đến thả hai trái bom bi.
Trái bom lớn nổ vô số những trái bom con bắn xuống tới tấp, tiếng nổ lục bục dội lên. Khi mọi người chạy đến, mạ tui đã hy sinh, thân thể đẫm máu loang đất phù sa lẫn cát. Đôi mắt mẹ vẫn mở to nhìn bầu trời xanh ngăn ngắt như chưa biết điều gì xảy ra. Xung quanh người tung tóe bút, vở và những tấm khăn mùa xoa là món quà mua từ Hà Nội cũng đẫm máu". Phan Đình Tiến và tôi lặng người cùng ngước nhìn về phía tượng đài mẹ Suốt trong nắng và gió và hình như có cảm giác mẹ đang rướn người lên băng mình về phía trước.
*
* *
Một sự trùng hợp ngẫu nhiên là trụ sở UBND xã Bảo Ninh xây ngay cạnh bên đò mẹ Suốt năm xưa. Bên cạnh cổng chính trụ sở là khu lưu niệm bến đò mẹ Suốt khá khang trang với những bức phủ điêu tạc trên bức tường dài kể lại câu chuyện về mẹ Suốt chèo đò. Tấm bia tưởng niệm mẹ nghi ngút khói hương trầm.
Trên bức tường in phù điêu còn khắc câu thơ của nhà thơ Tố Hữu: "Ngẩng đầu mái tóc mẹ rung/ Gió lay như sóng biển tung trắng bờ". Và tôi vẫn như thấy nghe lời tâm sự của nhà thơ Tố Hữu với mẹ: "Gan chi gan rứa, mẹ nờ/ Mẹ rằng: Cứu nước còn chờ chi ai". Tháng 7 bến đò mẹ Suốt như sâu thẳm mà mênh mang hơn trong: "Chang chang cồn cát nắng trưa Quảng Bình"...
