Nơi lưu dấu danh tướng mở cõi phương Nam

Nằm giữa Cù lao Phố, được bao bọc bởi sông Đồng Nai, đền Bình Kính là nơi tưởng nhớ Thượng đẳng thần Nguyễn Hữu Cảnh, người có công mở cõi phương Nam hơn 300 năm trước.

Ngôi đền linh thiêng

Đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh được dân gian gọi là đình Bình Kính, xưa thuộc thôn Bình Hoành (Cù lao Phố), dinh Trấn Biên. Hiện đình thuộc ấp Bình Kính (Trấn Biên, Đồng Nai). Tương truyền, ngôi đình được xây dựng vào khoảng cuối thế kỷ 18, tức khoảng sau thời gian Nguyễn Hữu Cảnh mất (năm 1700).

Người dân thôn Bình Hoành nhớ ơn vị quan có công lớn trong việc khai hoang, lập ấp, khai sáng vùng đất Biên Hòa - Đồng Nai nên đã dựng đền thờ trên khu đất ông từng đặt Tổng hành dinh khi đi kinh lược xứ Đàng Trong.

Ban đầu, ngôi đền có quy mô nhỏ, cột gỗ, vách ván, mái lợp ngói âm dương. Sách “Đại Nam nhất thống chí” ghi chép về đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh như sau: Ở phía Nam châu Đại Phố, thôn Bình Hoành, huyện Phước Chính, thờ vị khai quốc công thần Tráng Hoàn Hầu Nguyễn Hữu Cảnh. Nguyên xưa ông phụng mệnh kinh lược đất Nông Nại (Đồng Nai), mở đất được ngàn dặm, chiêu mộ dân cư, đặt thành thôn ấp. Dân địa phương nhớ ơn lập đền thờ phụng.

Năm Tự Đức 1851, đền lâu năm bị mục nát, xói lở nên triều Nguyễn cấp 400 quan tiền, giao cho người dân cất lại ngôi đền phía sau đền cũ cách 10 trượng để thờ phụng. Nguyễn Hữu Cảnh có vai trò quan trọng đối với triều Nguyễn khi ông được coi là danh tướng mở cõi Nam Bộ với việc xác lập chủ quyền cho người Việt tại vùng đất Đồng Nai, Gia Định vào năm 1698. Kể từ thời điểm đó, miền đất này chính thức trở thành một đơn vị hành chính trực thuộc lãnh thổ Đại Việt, tức Việt Nam ngày nay.

Đền thờ của ông cũng chiếm một vị trí quan trọng trong đời sống tinh thần của người dân Biên Hòa - Đồng Nai. Theo ghi chép của tác giả Lương Thúy Nga (Ban Quản lý di tích danh thắng Đồng Nai), sau lần xây lại năm 1851, mãi đến năm 1960, Ban quý tế đình đứng ra chủ trì việc trùng tu bằng cách mở thêm hành lang tiền sảnh ở phía trước chánh điện, rộng 2m.

Các cột ở tiền sảnh được đắp rồng cuốn mây. Cửa ra vào bằng gỗ lâu ngày hư mục được thay bằng cửa sắt kéo, mái ngói vẩy cá thay cho loại ngói âm dương trước đây. Kiến trúc của ngôi đền hiện nay khá hiện đại, đặc biệt là phần mặt tiền ngôi đền. Phần nội thất với các đồ thờ, hoa văn trang trí còn giữ được nét nghệ thuật cổ xưa.

Đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh xây theo lối kiến trúc dạng nhà chữ Đinh, mặt tiền quay theo hướng Tây - Nam, nhìn ra sông Đồng Nai. Trước đình có khoảng sân rộng đủ để tổ chức lễ hội thường niên.

Điểm nổi bật nhất của ngôi đền là ở phần chánh điện với mặt bằng hình vuông có diện tích 216m2, tường gạch ngoài tô đá rửa, nền cao 0,8m xây bằng đá xanh, lót gạch tàu. Bốn mái chảy nhẹ xuống, lợp ngói vẩy cá. Ở mặt trước mái gắn cặp rồng chầu bằng gốm pháp lam, đối xứng hai bên là cặp lân. Hàng cột ở hành lang mặt tiền đắp nổi rồng cuốn mây, biểu tượng quyền uy, sức mạnh và sự thịnh vượng trường tồn.

Đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh là một trong số ít những ngôi đền ở Biên Hòa còn lưu giữ được sắc phong dưới 2 triều Minh Mạng và Tự Đức, trong đó ghi rõ tên họ, chức tước vinh hiển, thứ bậc Thượng đẳng thần của Vua ban phong.

Công cuộc mở cõi xứ Đàng Trong

Nguyễn Hữu Cảnh sinh năm 1650, quê gốc xã Vạn Ninh, huyện Quảng Ninh, tỉnh Quảng Bình (nay là xã Trường Ninh, tỉnh Quảng Trị). Cha ông là Tiết chế Chiêu Võ Hầu Nguyễn Hữu Dật - thuộc dòng dõi Nguyễn Trãi, danh tướng đương triều. Từ thuở thiếu thời, Nguyễn Hữu Cảnh được lưu truyền là người thông minh, học giỏi, văn võ song toàn. Ông theo cha tham gia nhiều trận mạc, lập công lớn, được chúa Nguyễn tin yêu phong cho chức Chưởng cơ.

Mùa Xuân năm Mậu Dần (1698) Nguyễn Hữu Cảnh được chúa Nguyễn Phúc Chu cử vào kinh lược vùng đất mới phía Nam khi đó còn rất hoang vu, chưa có bộ máy hành chính. Cuộc kinh lược của ông được sách Đại Nam thực lục tiền biên, quyển 4 ghi lại có đoạn: Bắt đầu đặt phủ Gia Định, Chúa sai Nguyễn Hữu Cảnh kinh lược đất Chân Lạp, chia đất Đông Phố, lấy xứ Đồng Nai đặt làm huyện Phước Long, dựng dinh Trấn Biên; lấy xứ Sài Gòn dựng dinh Phiên Trấn.

Mỗi dinh đều đặt chức lưu thủ, cai bạ, ký lục và các cơ, đội, thuyền, thủy bộ tinh binh và thuộc binh để hộ vệ. Mở rộng đất nghìn dặm, được hơn 4 vạn hộ, bèn chiêu mộ những dân xiêu dạt từ Bố Chánh trở vào Nam đến ở cho đông.

Thiết lập xã, thôn, phường, ấp, chia cắt giới phận, khai khẩn ruộng nương, định lệ thuế tô dung, làm sổ đinh điền. Lại lấy người Thanh đến buôn bán ở Trấn Biên lập xã Thanh Hà, ở Phiên Trấn lập xã Minh Hương. Từ đó người Thanh buôn bán đều thành dẫn hộ của ta...

Năm 1699, vua nước Chân Lạp là Nặc Ông Thu cho đắp các lũy Bích Đôi, Nam Vang và Cầu Nam, cướp bóc dân buôn. Chúa Nguyễn Phúc Chu sai Nguyễn Hữu Cảnh làm Thống suất lãnh quân 2 dinh Bình Khang và Trấn Biên đi dẹp loạn. Nguyễn Hữu Cảnh đem quân tiến vào nước Chân Lạp, đóng ở Ngư Khê, sai người đi do thám quân địch rồi chia quân theo các ngả.

Khi quân ta đến lũy Bích Đôi và Nam Vang, Nặc Ông Thu đem quân đón đánh. Nguyễn Hữu Cảnh đứng trên đầu thuyền, vung gươm, vẫy cờ thúc quân đánh gấp, tiếng súng vang như sấm. Nặc Ông Thu thua phải bỏ thành chạy. Nguyễn Hữu Cảnh tiến quân vào thành, trấn an dân chúng, không cho lính cướp bóc, lấy một vật gì của dân.

Ít lâu sau, Nặc Ông Thu đến cửa quân đầu hàng, xin nộp cống. Nguyễn Hữu Cảnh dẫn quân về đóng ở đồn Cây Sao (nay là cù lao Ông Chưởng, tỉnh An Giang) rồi làm tờ điệp báo tin thắng trận về triều. Giữa lúc đó ông bị nhiễm bệnh dịch, 2 chân tê bại, ăn uống không được. Ông cho rút quân về, đến Sầm Giang thì mất, nhằm ngày 16/5 Âm lịch năm 1700, hưởng thọ 51 tuổi.

Thi hài ông được đưa về dinh Trấn Biên để tạm. Chúa rất thương tiếc sắc tặng là “Hiệp tán công thần, thụy Trung Cần”. Sau này, ông được truy phong Thượng đẳng công thần đặc trấn phủ quốc Chưởng cơ, tước Lễ Thành hầu.

Người Cao Miên lập miếu thờ ông ở đầu châu Nam Vang. Nơi cù lao ông đóng quân, nhân dân cũng lập đền thờ được mệnh danh là cù lao Ông Lễ. Chỗ đặt quan tài ở dinh Trấn Biên cũng lập miếu thờ, các miếu đều linh ứng.

Di sản của Nguyễn Hữu Cảnh

Công cuộc khai mở của Thượng đẳng công thần Nguyễn Hữu Cảnh bước đầu đạt được kết quả to lớn với đất đai rộng ngàn dặm, dân được 4 vạn hộ, đồng thời đánh dấu một mốc quan trọng trong quá trình Nam tiến của người Việt.

Lễ Thành Hầu Nguyễn Hữu Cảnh không chỉ được biết đến như là người xác lập chủ quyền của nước Việt lên vùng đất mới phía Nam, hoàn thành tốt nhiệm vụ được chúa Nguyễn giao phó, mà còn ở tài năng và nhân cách của ông. Trên vùng đất mới có nhiều tộc người cư trú với các dòng văn hóa khác nhau, ông đã có cái nhìn và biện pháp giải quyết kịp thời, hợp lý những vấn đề trong mối quan hệ giữa các nhóm dân cư, tộc người cư ngụ đan xen nhau.

Riêng đối với công cuộc tiến quân vào Nam Vang dẹp loạn Nặc Ông Thu, Nguyễn Hữu Cảnh đã không sa lầy vào việc “bình định” mà chỉ thi hành những chính sách nhằm làm yên ổn vùng đất phương Nam, cách ứng xử đầy tính nhân văn đó đã cảm hóa được Nặc Ông Thu tự ra hàng.

Do đó, Nguyễn Hữu Cảnh là nhân vật hiếm có không những được người Việt, mà còn cả người Hoa, người Khmer lập đền thờ trên đất Nam Bộ. Ngay trên đất Nam Vang, nhân dân địa phương cũng lập đền thờ ông, dù Nguyễn Hữu Cảnh chỉ một lần tới đây. Hằng năm vào ngày 16/5 Âm lịch, tại đền thờ Nguyễn Hữu Cảnh diễn ra lễ giỗ ông rất long trọng với nghi thức lễ Kỳ Yên truyền thống được đông đảo gia tộc và nhân dân địa phương tham dự.