Nó được gọi bằng một loạt biệt danh xa xỉ như vàng đen, kim cương của rừng và đặc biệt là “nấm bất tử”.
Vốn hại thực vật
Nấm chaga có tên khoa học là “inonotus obliquus”. Nó thuộc họ Hymenochaetaceae, nhà nấm ký sinh gây hại trên nhiều loại cây thân gỗ, bao gồm cả lá rộng và lá kim.
Ký chủ của chaga là bạch dương, loài cây thân gỗ sinh trưởng trong các vùng khí hậu ôn đới ở phương Bắc. Nhờ khả năng chịu lạnh cao, nó sống được cả trong những nơi nhiệt độ thấp tới âm 45 độ C.
Theo đánh giá của giới khoa học, chaga là loại nấm kiên cường nhất hành tinh. Càng ở trong điều kiện cực lạnh, nó càng phát triển mạnh. Vòng đời của nấm chaga bắt đầu bằng bào tử. Nó lợi dụng cành hoặc thân cây ốm yếu, bị thương mà bám vào, xâm nhập và ký sinh.
Thuở “nhi đồng”, nấm chaga là những mảng màu trắng. Nó từ tốn hút dưỡng chất từ thân cây, giữ ký chủ sống sót khoảng 10 năm. Sau chừng 20 năm, chaga mới trưởng thành. Cơ thể nó sùi ra thành cục to, bề mặt có màu đen như than nên mới được gọi là “vàng đen”, còn phần thịt bên trong thì màu cam.
Tùy vào điều kiện sức khỏe của cây ký chủ, nấm chaga có thể đeo bám và sống đến ngoài 80 năm. Tại Anh và Canada, nó được gọi bằng cái tên “nấm gây thối thân cây”, nhưng không bị xếp vào diện nên tiêu diệt.
Thần dược ngàn năm
Với cư dân của các quốc gia có lãnh thổ trong vòng Bắc cực, chaga là tên nấm quen thuộc. Từ ngàn năm về trước, tổ tiên của họ đã biết thu hoạch và sử dụng nó làm dược liệu.
Cách chế biến và dùng nấm chaga rất đơn giản, chỉ bao gồm phơi khô, nghiền thành bột mịn, dùng nước nóng hoặc lạnh khuấy tan thành thuốc uống. Người bản địa Nga và Siberia có thể là những dân tộc đầu tiên biết uống nấm chaga. Họ xem nó như thần dược chữa bách bệnh, bất cứ mắc bệnh gì cũng đem ra dùng.
Vào thế kỷ XII, Sa hoàng Valdimir Monomakh (1053 - 1125) đã dùng nấm chaga chữa ung thư môi. Thế kỷ XVI, nấm chaga được liệt kê tên trong hàng loạt các văn bản y học. Người ta xếp nó vào diện phương thuốc quý nhất, chữa ung thư, lở loét và lao.
Trong Thế chiến II (1939 - 1945) ở Phần Lan, nấm chaga là thức uống được ưa chuộng nhất. Nó nổi tiếng giúp tăng lực, gia tăng sự tập trung và bù khuyết đường.
Tại Alaska (Mỹ), các cộng đồng bản địa cũng sớm biết tận dụng nấm chaga. “Với những người sống dựa vào thiên nhiên như chúng tôi, mọi thứ trời cho đều vô cùng quan trọng”, Jon Ross (bộ lạc Dena’ina) chia sẻ. “Chaga vừa là một phương thuốc tự nhiên, vừa là một phần của cuộc sống thường nhật”.
Thực phẩm đại bổ
Ngày nay, không chỉ vòng cực Bắc mà cả thế giới đều biết đến chaga. Nó được bán dưới dạng thành phẩm bột nghiền, viên nang hoặc trà túi lọc.
Trà chaga có mùi thơm giống như hương vani hòa quyện với chút mùi đất. Nó có vị ngòn ngọt, dễ uống, thường được sử dụng như một loại thuốc bổ. Theo phân tích khoa học, nấm chaga chứa rất nhiều chất dinh dưỡng. Nó có hàm lượng chất chống oxy hóa, sterol thực vật và axit amin cực cao, đồng thời còn giàu có vitamin.
“Có thể nói, nấm chaga là loại thực phẩm đại bổ”, Kayla Hegna (Mỹ) – ông chủ của cửa hàng buôn bán chaga nổi tiếng, Arctic Chaga khẳng định. “Nó chứa đầy các vitamin và khoáng chất thiết yếu, giúp cơ thể khỏe mạnh”.
Thú vị là hầu hết các vitamin và khoáng chất này lại không phải đặc tính thiên bẩm của nấm chaga. Chúng có gốc gác từ chính cây bạch dương, nhờ loại nấm này hút và chuyển hóa nên mới biến thành chất đại bổ. Giới khoa học gọi kết quả ký sinh tuyệt vời này là “kỳ tích của tự nhiên”.
Về tính năng chữa bệnh của nấm chaga, y học mới chỉ thử nghiệm và kiểm chứng trên động vật. Họ báo cáo, nó giúp ích trong chống ung thư, viêm và tăng cường hệ thống miễn dịch.
Cần bảo tồn
Mặc dù chưa có thực nghiệm dược tính nấm chaga trên người, dân gian khắp nơi vẫn tin tưởng nó chữa được nhiều bệnh, bao gồm từ cảm lạnh đến ung thư. Nhờ đó, chaga được yêu thích và săn lùng trên toàn cầu. Nó thúc đẩy hoạt động tìm kiếm và buôn bán nấm chaga, tạo công ăn việc làm cho khá nhiều người dân vùng cực Bắc.
Tại Alaska, người dân bản địa thường xách xô hoặc giỏ vào rừng bạch dương, tìm nấm chaga cùng quả mọng. “Alaska vốn có tập tục hái lượm”, nhà sinh thái Kate Mohatt (Mỹ) giải thích. “Những thập kỷ gần đây, do nhu cầu nấm chaga gia tăng và mở rộng, săn nấm chaga trở thành một phần mới trong tập tục này”.
Thập niên 2000, nhiều phòng thí nghiệm đã thử trồng nấm chaga. Họ thành công nuôi cấy nó, nhưng thất bại trong việc khiến loài nấm này phát triển các khoáng chất có lợi. Cho đến nay, nhân loại vẫn chưa thể trồng ra nấm chaga nhân tạo đại bổ như nấm chaga tự nhiên. Vì thế, hầu hết sản phẩm nấm chaga đều là khai thác từ hoang dã.
Hiện tại, Nga là nguồn cung cấp nấm chaga chính cho toàn cầu. Phần lớn rừng bạch dương có nấm chaga ở đây do các công ty khai thác gỗ quản lý. Họ đề cao tiêu chí thu hoạch bền vững, chú ý bảo vệ và bảo tồn số lượng nấm chaga trong tự nhiên.
Ở Alaska, các gia đình và cộng đồng thuộc khu vực có nấm chaga cũng hết sức lưu ý việc thu hoạch hợp lý. Họ cẩn thận ghi nhớ vị trí từng gốc bạch dương, chỉ hái những cụm nấm chaga đã trưởng thành và tránh hái hết sạch.
Ngoài ra, người dân Alaska còn xây dựng tổ chức nghiên cứu và phổ biến kiến thức về nấm chaga, ví dụ như Chaga Co-operative. Họ lấy nấm chaga làm chủ đề, giới thiệu các tour du lịch khám phá tự nhiên, tìm hiểu và thưởng thức trà chaga tại chỗ.
