.jpg)
Y học gọi chúng là “sát thủ hoàn hảo”.
Viêm màng não do amip
Amip là thuật ngữ chỉ chung các loài sinh vật đơn bào biến hình, còn được gọi là trùng biến hình hoặc trùng chân giả. Chúng có cấu tạo một hạt nhân và màng bao bọc, có thể linh hoạt biến đổi hình thái để thích nghi với điều kiện sinh tồn.
Naegleria Fowleri là một trong các amip phổ biến. Chúng thường có mặt tại các ao hồ nước ngọt vùng nhiệt đới, có tất cả 3 hình thái: Trùng biến hình (sinh tồn bình thường), trùng roi (cần di chuyển nhanh) và nhộng (ngủ đông). Khi tấn công con người, chúng giết chết nạn nhân chỉ trong vòng 1 - 14 ngày. Y học gọi loại bệnh do chúng gây nên là Viêm màng não do amip (Primary Amoebic Meningoencephalitis - PAM).
PAM xảy ra khi con người lỡ hít phải Naegleria Fowleri dạng nhộng và chúng bị mắc trong hốc mũi. Nhiệt độ cơ thể người khiến nhộng amip này “rã đông”. Sau khi thức giấc, chúng điên cuồng tìm kiếm thức ăn. Nhờ cơ thể siêu nhỏ và trơn trượt, Naegleria Fowleri chui vào dây thần kinh khứu giác, bơi lên não. Tại đây, chúng bắt gặp các nơ-ron (tế bào) thần kinh và bắt đầu “đánh chén”.
Thấy có kẻ xâm nhập, bộ não liền huy động lực lượng bạch cầu (tế bào miễn dịch) xông ra tiêu diệt. Hai bên đánh nhau kịch liệt, thương vong không khác gì chiến tranh đời thực. Bộ não trở thành bãi chiến trường, bị cày xới tơi tả, mỗi lúc một sưng phồng.
“Con người có hộp sọ cứng cáp bảo vệ não”, Jennifer Cope - nhà dịch tễ học Mỹ phân tích, “nhưng khi bộ não bị phồng lên, nó lại thành tường chắn, không cho phép to thêm hoặc thoát ra ngoài. Phần não quá khổ chỉ còn cách dồn xuống đáy hộp sọ, khiến nạn nhân rơi vào cảm giác đau đầu khủng khiếp và cuối cùng mất mạng”.
Thời gian phát tác và tiến triển của PAM quá ngắn, nên 98% nạn nhân không kịp được cứu. Chính vì thế, Naegleria Fowleri mới có biệt danh “sát thủ hoàn hảo”.
Không hẳn thích não
Kỳ thực, Naegleria Fowleri cũng chẳng hứng thú gì với não. Thức ăn yêu thích của chúng là các vi khuẩn sống trong môi trường nước ngọt và ấm. Cho đến hiện tại, các nhà khoa học chưa từng phát hiện loài amip này trong môi trường nước mặn.
Bình thường, Naegleria Fowleri tồn tại ở dạng trùng biến hình. Chúng chăm chỉ đuổi bắt và ăn vi khuẩn. Khi môi trường trở nên khan hiếm thức ăn, chúng biến đổi sang hình thái trùng roi, tăng tốc bơi tìm vị trí sinh tồn mới.
Dạng nhộng xảy ra khi Naegleria Fowleri phải đối mặt với thời tiết quá nóng hoặc quá lạnh. Chúng dừng hết mọi hoạt động, co mình thành kiểu hình tròn, yên ổn bên trong màng bọc. Khi trong dạng nhộng, kích thước của chúng rơi vào khoảng 0,01 - 0,02mm.
Naegleria Fowleri rất linh hoạt trong việc chuyển đổi giữa các hình thái, có thể sống sót trong các điều kiện môi trường nước ngọt khác nhau. Chúng đặc biệt sinh trưởng mạnh ở ngưỡng nhiệt độ 42oC. Chỉ khi vô tình bị con người “giam” trong hốc mũi, chúng mới phải “trèo” lên não, miễn cưỡng ăn các nơ-ron thần kinh vì quá đói.
Đừng để sặc nước
Trong các loại bệnh ở người, PAM là dạng hiếm gặp. Nó được phát hiện lần đầu tiên tại Australia vào năm 1965. Từ đó cho đến nay, chỉ có khoảng 146 trường hợp bị nhiễm trên toàn cầu.
Trước năm 2013, y học nhắc nhở chỉ cần cẩn thận khi tắm sông suối, ao hồ hoang dã hay bơi bể bơi trong mùa hè. Đây là thời điểm Naegleria Fowleri phát triển mạnh nhất, dễ nảy sinh nguy cơ bị PAM.
Vào năm 2013, ở Mỹ bất ngờ xuất hiện một bệnh nhân PAM mới 4 tuổi, chưa từng đi đâu bơi lội. Cậu chỉ chơi nghịch với vòi nước ở sân sau. Năm 2017, tại Mỹ lại có thêm một trường hợp PAM không thể tin nổi. Nạn nhân là một nam giới 20 tuổi, bị Naegleria Fowleri tấn công sau khi rửa mặt bằng nước sạch từ hệ thống cấp nước đô thị tại nhà.
Hiện tại, Trái đất đang trong thời đại nóng lên toàn cầu. Nhiều khu vực băng vĩnh cửu bị tan chảy và các hồ nước lạnh đang ấm lên. Nó tạo điều kiện cho Naegleria Fowleri mở rộng phạm vi sống, gia tăng nguy cơ PAM. Tuy xác suất con người bị loài amip này tấn công rất nhỏ, nhưng tỷ lệ được cứu sống chỉ 2%.
Nhờ khả năng biến đổi linh hoạt, Naegleria Fowleri rất khó bị tiêu diệt. Khoa học gần như đã thấy chúng trong môi trường nước ngọt, bao gồm cả nước ngọt đã qua xử lý thành nước sạch. Tuy nhiên, vẫn có một cách để bạn tuyệt đối không bao giờ bị loài amip ăn não này tấn công. Đó là đừng bị nước sặc lên mũi. Ngoại trừ đường mũi, Naegleria Fowleri không còn bất cứ con đường nào tấn công lên não.
Có rất nhiều cách để tránh bị nước sặc lên mũi, ví dụ bịt mũi khi bơi, nín thở khi rửa mặt hoặc dùng kẹp mũi… cho chắc. Naegleria Fowleri không quá nguy hiểm trong các trường hợp khác. Nếu lỡ nuốt phải, con người cũng chỉ bị đau bụng một chút.
