Họ cho người sắp “gần đất xa trời” uống nước muối cực mặn, khiến cơ thể bị mất nước nghiêm trọng và sớm trở nên khô quắt. Khi người này qua đời, họ đem thi thể hun khói và lửa, tạo ra xác ướp tồn tại đến nghìn năm.
Bắt đầu trước lúc chết
Ibaloi là một dân tộc bản địa của quốc đảo Philippines, chủ yếu sinh cư trong khu vực miền Bắc. Họ tập trung đông tại các thành phố Kabayan, Bokod, Sablan, Tublay, La Trinidad, Tuba và Itogon; có tổng dân số trên 110.000 người.
Người Ibaloi sống dựa vào nông nghiệp. Họ làm ruộng bậc thang, canh tác lúa và các loại cây lương thực quen thuộc của vùng Đông Nam Á như khoai lang, khoai môn... Tín ngưỡng Ibaloi tôn thờ thần linh và âm hồn. Họ thực hành các nghi lễ hiến tế động vật, bày cỗ cúng bái và dâng rượu gạo.
Theo thần thoại Ibaloi, thuở xưa nhân loại phạm rất nhiều tội ác. Họ khiến các thần linh nổi giận, tạo ra đại hồng thủy nhằm xóa sổ toàn bộ con người. Khi trận lụt này tràn qua Mt. Pulog (địa điểm trong thần thoại), chỉ có đúng một cặp vợ chồng sống sót. Họ chính là tổ tiên chung của người Ibaloi.
Đời sống xã hội của người Ibaloi rất phức tạp, có phân chia giai cấp giàu và nghèo. Các hộ giàu được gọi là baknang, sống theo kiểu đại gia đình, bao gồm từ 4 - 5 cặp vợ chồng và con cái trong một tư dinh. Các hộ nghèo được gọi là abiteg, sống theo kiểu gia đình đơn chỉ 1 cặp vợ chồng và con cái.
Theo các nhà nghiên cứu ở Philippines, từ khoảng năm 2000 TCN, người Ibaloi đã thực hành nghi thức mai táng đặc biệt dành riêng cho các đối tượng giàu: Ướp xác. Người ta gọi là xác ướp Ibaloi, xác ướp Benguet, xác ướp Kabayan hoặc xác ướp lửa.
Hầu hết các phong tục ướp xác trên thế giới đều chỉ tiến hành sau khi đối tượng được ướp xác qua đời. Riêng với dân tộc Ibaloi, khâu chuẩn bị bắt đầu ngay từ khi người này mới hấp hối.
Họ được cho uống nước muối cực mặn. Nồng độ muối cao đến nỗi khiến nội tạng bị gột rửa sạch sẽ, còn cơ thể rơi vào tình trạng mất nước nghiêm trọng. Sau khoảng vài tuần đến vài tháng, thân thể của họ thành ra khô quắt.
Hun bằng khói lửa
Khi đối tượng được ướp xác nhắm mắt xuôi tay, khâu thứ hai trong quá trình ướp xác mới tiến hành. Đầu tiên, người ta tắm rửa kỹ lưỡng cho thi thể, bảo đảm tẩy trần hoàn chỉnh từ đầu đến chân. Sau đó đưa nó lên giá đỡ, xếp trong tư thế ngồi.
Xác ướp Ibaloi còn được gọi là xác ướp lửa vì quy trình ướp xác cần lửa. Người Ibaloi đốt lửa dưới chân giá đỡ xác chết, chú ý không để ngọn lửa lan đến thi thể. Hơi nóng của lửa và khói sẽ từ từ hun khô thân xác của người chết.
Trong lúc chờ đợi, họ thổi khói thuốc lá xuống cổ họng thi thể thông qua đường miệng, giúp các bộ phận nội tạng khô nhanh hơn.
Đến khi thi thể được hun khô hoàn toàn từ trong ra ngoài, người Ibaloi mới đỡ nó xuống khỏi giá để. Họ đem thảo mộc xoa đều khắp xác ướp, giúp chúng không bị côn trùng tấn công.
Cuối cùng, người ta đặt xác ướp lửa đã hoàn thành vào quan tài, đưa lên hang động trên núi cao an táng. Quách của xác ướp lửa không có nắp, nên có thể coi đây như một kiểu mai táng lộ thiên.
Phải đến đầu thế kỷ XX, thế giới mới biết đến tập tục xác ướp lửa của người Ibaloi. Mặc dù được thực hành từ TCN, văn hóa mai táng này đã chấm dứt vào thế kỷ XVI, khi Philippines bị thực dân Tây Ban Nha đô hộ.
Hang động xác ướp
Địa điểm lưu giữ xác ướp lửa nổi tiếng nhất ở Philippines là Thung lũng Kabayan thuộc thành phố cùng tên. Trên các sườn núi của thung lũng này có tổng cộng khoảng 200 hang động mai táng, trong đó có 15 hang động là nơi yên nghỉ của các xác ướp lửa.
Người Ibaloi rất tôn trọng các hang động mai táng, thường xuyên mang lễ vật đến cúng tế. Tuy nhiên, một số du khách khác tộc và những kẻ trộm mộ thì không. Họ cố ý để lại dấu vết trên xác ướp và trộm cắp.
Kể từ 1900, nhiều hang động xác ướp lửa ở Kabayan đã bị phá phách và trộm cắp. Hoạt động khai thác gỗ gia tăng cũng khiến các hang động xác ướp lửa bị lộ và tổn hại nhanh hơn. Tình hình nghiêm trọng đến nỗi, Quỹ Di tích Thế giới (World Monuments Watch) phải liệt Kabayan vào danh sách “100 địa điểm nguy cấp nhất toàn cầu”.
Với văn hóa Ibaloi, xác ướp lửa đóng vai trò tín ngưỡng quan trọng ngang các vị thần. Họ tin chúng trấn giữ tứ phương, ngăn chặn thiên tai, dịch bệnh và mang tới mùa màng bội thu.
Vào thập niên 1900, xác ướp lửa tên Apo Annu đã bị đánh cắp. Người Ibaloi cực kỳ đau buồn và cho rằng, sự vắng mặt của “Ngài” đã khiến động đất, hạn hán, dịch bệnh hoành hành. Rất may là sau này, Apo Annu đã được tìm thấy và trả về Kabayan.
Hiện, Kabayan có khoảng 50 - 80 xác ướp lửa. Philippines giữ bí mật vị trí của chúng với thế giới bên ngoài, nhằm bảo vệ di sản quý giá này.
Nếu muốn ghé thăm chúng, bạn phải được sự đồng ý của chính quyền Kabayan. Các hang động xác ướp lửa đều ở trên núi cao thuộc khu vực hoang dã, phải đi bộ 5 giờ mới tới nơi. Tại đó, các xác ướp lửa vẫn được bảo tồn vẹn nguyên, nằm gọn trong những cỗ quan tài như lúc ban đầu.
