Đèo Lũng Lô sừng sững giữa hai tỉnh Yên Bái và Sơn La.
Tên gọi Lũng Lô đã khắc sâu vào tâm trí người Việt Nam qua những vần thơ bất hủ của Tố Hữu trong kháng chiến chống Pháp:
"Dốc Pha Đin chị gánh anh thồ
Đèo Lũng Lô anh hò chị hát
Dù bom đạn xương tan thịt nát
Không sờn lòng, không tiếc tuổi xanh".
Đỉnh đèo là địa danh nhạc sĩ Đỗ Nhuận sáng tác hành khúc "Hành quân xa" với ca từ "đâu có giặc là ta cứ đi" trên đường hành quân ra mặt trận.
Trong những năm tháng kháng chiến ác liệt, đặc biệt là thời kỳ chuẩn bị cho chiến dịch Điện Biên Phủ, đèo Lũng Lô giữ một vị trí chiến lược vô cùng quan trọng.
Nằm trên tuyến đường huyết mạch 13A (nay là Quốc lộ 37), con đèo là cầu nối quan trọng để vận chuyển vũ khí, lương thực, thuốc men từ hậu phương lên Điện Biên.
Địa hình hiểm trở với những dốc cao dựng đứng và khúc cua tay áo đầy thử thách đã gây không ít khó khăn cho việc vận chuyển.
Tuy nhiên, với tinh thần "tất cả cho tiền tuyến", hàng nghìn chiến sĩ công binh, dân công từ khắp mọi miền đã ngày đêm bám trụ, phá đá mở đường dưới mưa bom bão đạn của quân Pháp.
Đèo Lũng Lô trở thành biểu tượng cho ý chí kiên cường, tinh thần đoàn kết và sự hy sinh to lớn của quân và dân ta trong cuộc kháng chiến giành độc lập.
Nơi đây đã chứng kiến những đoàn xe thồ, những gánh gồng vượt đèo, những tiếng hò reo lạc quan giữa gian khó, góp phần làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ "lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu".
Sau bao thăng trầm lịch sử, đèo Lũng Lô ngày nay đã có nhiều đổi thay. Tuyến đường Quốc lộ 37 đã được nâng cấp, mở rộng, giúp cho việc đi lại thuận tiện hơn rất nhiều. Những khúc cua hiểm trở năm xưa vẫn còn đó, nhưng đã bớt đi phần nào sự thách thức.
Vẻ đẹp hùng vĩ của núi rừng Tây Bắc vẫn bao trùm con đèo. Du khách khi đặt chân đến đây không chỉ được chiêm ngưỡng cảnh quan thiên nhiên tươi đẹp mà còn có cơ hội tìm hiểu về một giai đoạn lịch sử oai hùng của dân tộc.
Bia tưởng niệm được dựng trên đỉnh đèo là nơi để mọi người dừng chân, tưởng nhớ về những người đã ngã xuống vì độc lập, tự do của Tổ quốc.
Đèo Lũng Lô ngày nay không chỉ là tuyến giao thông quan trọng mà còn là một địa chỉ đỏ, một điểm đến du lịch mang đậm giá trị lịch sử và văn hóa.
