(GD&TĐ) - Đã thành thông lệ, cứ độ cuối tháng 9 đầu tháng 10 dương lịch hàng năm, khi những cánh đồng tràn ngập một màu vàng óng của lúa chín. Khắp các bản làng của người Tày, Bắc Hà (Lào Cai) lại rộn rã tiếng giã gạo làm cốm chuẩn bị cho lễ "ăn cơm mới" - một nghi lễ nông nghiệp truyền thống, một nét văn hóa độc đáo của người Tày Bắc Hà.
 |
| Loại thóc nếp được trồng trên nương đồi núi cao biệt lập cách xa lúa tẻ dùng làm cốm nếp có hương vị thơm ngon núi rừng. |
Đậm đà hương cốm rẻo cao
Trong lễ cơm mới của người Tày Bắc Hà có một món ăn nổi tiếng đó là món cốm. Đã từ khi nào món ăn đặc sản truyền thống dân tộc này đã quyễn rũ khách du lịch đến Bắc hà vào mùa thu, mùa thu hoạch, mùa cốm rẻo cao.
Những ngày này đi chơi chợ văn hóa Bắc Hà- chợ hấp dân nhất đông nam á, bất cứ đâu du khách bắt gặp những hang bán cốm tỏa hương thơm mời gọi.
Chúng tôi may mắn được ông Vàng Văn Rởi mời đến nhà dự lễ cơm mới, tìm hiểu về món cốm của người Tày Bắc Hà.
 |
| Món cốm nếp luôn thu hút nữ du khách. |
Cốm được làm từ thóc nếp non sau khi thu hoạch về có thể luộc hoặc rang vừa chín tới, sau đó để nguội rồi đem giã, sàng sẩy để loại bớt vỏ trấu rồi đem bỏ vào cối giã, tiếp sau đó đem đồ lên ăn có vị dẻo và thơm. Để có được những mẻ cốm màu xanh, thơm, ngọt đượm và dẻo theo phương pháp truyền thống cũng khá kỳ công, những cụ già làng trưởng bản người Tày còn nhớ rất rõ cách làm cốm này. Đặc biệt lúa nếp nương trồng ở nương đồi núi cách xa khu ruộng trồng lúa tẻ là loại lúa nếp làm cốm thơm ngon nhất. Người dân thường gặt lúa nếp từ lúc “tám rưỡi”, tức lúc lúa còn non. Hạt vừa chớm mẩy và căng sữa là thời điểm thích hợp nhất để gặt lúa về làm cốm để có vị thơm, độ dẻo và ngọt. Có hai loại cốm: cốm rang bỏng và cốm dẻo. người Tày Bắc Hà chỉ làm cốm dẻo. Làm cốm dẻo thì cầu kỳ và công phu, đòi hỏi sự khéo léo hơn nhiều cho nên đây là công việc của các chị em phụ nữ Tày.
 |
| Cháu mời mọi người mua cốm thơm ạ |
Chị Vàng Thị Nhinh, con gái cả của ông Vàng Văn Rởi năm nay bước vào tuổi 26 đã có kinh nghiệm hơn 10 năm làm cốm ngon có tiếng chia sẻ kinh nghiệm; Để có những mẻ cốm dẻo thì lúc rang thóc sao cho vừa đủ chín để lấy độ dẻo, rang xong đưa thóc vào cối giã cho bật lớp vỏ trấu bên ngoài, người thợ làm cốm phải sàng sảy, nhặt nhạnh hết lớp vỏ bên ngoài, chỉ để lại những hạt gạo nếp màu xanh non. Vậy là mọi đồ dùng như thúng, mủng, long, lia, giần, sàng được bày khắp nhà để phục vụ làm cốm. Thưởng thức món cốm trong cái se se lạnh của cao nguyên trắng Bắc Hà, hương lúa non phảng phất quyến rũ lạ kỳ. Đưa những hạt cốm nhỏ vào miệng ta cảm nhận vị ngọt đậm đà, dẻo quyện và vô cùng gần gũi với người Tày vùng cao.
 |
| Món khẩu rang |
* Đặc sắc lễ cơm mới
Ngay sau khi thu hoạch vụ lúa mùa khi ngô, lúa đã chất đầy bồ thì đó cũng là thời điểm để bà con người dân tộc Tày (Bắc Hà) bước vào mùa Tết "cơm mới" với ý nghĩa tổng kết một năm sản xuất, dâng thành quả lao động cúng đất trời, cầu mưa thuận gió hòa, làm ăn phát đạt, mùa màng tươi tốt, con cháu mạnh khỏe và bày tỏ sự tôn kính lên ông bà tổ tiên đã khuất.
 |
| Nghi thức cũng tổ tiên trong lễ cơm mới. |
Cứ theo phong tục truyền thống của người Tày, gia đình nào có "ma nhà", có cối hương thờ cúng cha mẹ, ông bà thì hàng năm đều phải tổ chức lễ cúng "cơm mới".
Tết "cơm mới" còn là một trong những nghi lễ quan trọng nhất của mỗi gia đình người Tày, nên được bà con chuẩn bị rất chu đáo, kỹ lưỡng. Ngay từ sáng sớm mỗi người trong gia đình dậy sớm để chuẩn bị các đồ lễ cúng. Đồ lễ cúng trong mâm là những sản vật do người dân tự chăn nuôi, trồng cấy, được như: gà, vịt, ngô, gạo... được làm chín, bày trên cỗ lá. Ngoài ra, mâm cỗ cúng cần có đầy đủ khoai lang, khoai sọ, mía và quả cọ…
Đặc biệt, trong mâm lễ cúng không thể thiếu được hai món ăn truyền thống của người Tày trong lễ "ăn cơm mới" là cốm và khẩu rang.
Lễ cúng "cơm mới" của người dân tộc Tày Bắc Hà thường được tổ chức vào cuối buổi chiều và vai trò của thầy mo là rất quan trọng. Thầy mo phải là người chủ của gia đình, hoặc là những người cao tuổi, có kinh nghiệm, được chủ nhà và bà con trong bản tín nhiệm. Bài mo "cơm mới" có nội dung, tuần tự, ý nghĩa riêng. Các bài mo thường kéo dài nhiều giờ trước sự chứng kiến của cả gia đình và hàng xóm láng giềng. Thầy mo mặc quần áo truyền thống của người dân tộc Tày và sử dụng một chiếc quạt khi mo.
Mâm cỗ được dọn ra, gia chủ cùng họ hàng, làng xóm nâng cao chén rượu tổng kết một năm thành công và rộn rã những lời chúc tụng và cùng cầu chúc bước sang năm sản xuất mới gặp nhiều may mắn mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu.
 |
| Điệu xòe dân tộc Tày Tả Chải quyễn rũ nổi tiếng thế giới. |
Một mùa lúa, mùa nương đã qua với bao vất vả, nhưng mang lại sự no ấm cho bà con người dân tộc Tày ở Bắc Hà. Tết “cơm mới” của người Tày Bắc Hà không có sự tổ chức linh đình, đình đám, nhưng ở đó có niềm tin no ấm mà mùa lúa mới, mùa nương mới mang lại.
Bài, ảnh; Tráng Xuân Cường
