Để kỳ thi tốt nghiệp THPT trở thành động lực

Những năm gần đây, kỳ thi tốt nghiệp THPT ngày càng được tổ chức nghiêm túc, trở thành sự kiện giáo dục quan trọng của cả nước.

Không chỉ là một kỳ kiểm tra kiến thức, kỳ thi tốt nghiệp THPT đã và đang từng bước cải tiến theo hướng đánh giá năng lực, gắn chặt hơn với yêu cầu thực tiễn.

Tuy nhiên, đằng sau những phổ điểm đẹp vẫn còn những câu hỏi: Kỳ thi thực sự đang khuyến khích điều gì? Học sinh học để thi hay để trưởng thành? Và liệu năng lực thật sự của các em có được phát triển đúng nghĩa, bền vững?

Trong hơn một thập kỷ qua, kỳ thi tốt nghiệp THPT đã trải qua nhiều cải tiến quan trọng. Việc gộp kỳ thi tốt nghiệp và tuyển sinh đại học giúp giảm áp lực cho học sinh, đồng thời cho phép xã hội có cái nhìn tổng hợp hơn về chất lượng giáo dục phổ thông. Việc xây dựng ngân hàng câu hỏi chuẩn hóa cũng góp phần nâng cao tính khách quan, tạo sự công bằng giữa các thí sinh trên cả nước.

Nếu như trước đây, đề thi nặng về kiểm tra khả năng ghi nhớ, học thuộc lòng thì nay đã dần chuyển hướng sang đánh giá năng lực, khuyến khích học sinh biết vận dụng kiến thức, kết nối các lĩnh vực, phản ánh phần nào thực tiễn học tập và đời sống.

Sự thay đổi này đã giúp kỳ thi không còn là “cuộc đua trí nhớ” đơn thuần, mà tiến gần hơn đến mục tiêu hình thành những công dân có năng lực toàn diện.

Dấu mốc 2025 – Bước ngoặt của kỳ thi

Năm 2025 đánh dấu một cột mốc đặc biệt: lần đầu tiên kỳ thi được tổ chức theo chương trình giáo dục phổ thông 2018. Chương trình mới với cấu trúc môn học và sự linh hoạt trong lựa chọn tổ hợp đã tạo cơ hội để học sinh phát huy sở trường cá nhân.

Đặc biệt, Bộ GD&ĐT khẳng định đề thi sẽ “không bám sách giáo khoa” theo nghĩa máy móc, mà tập trung vào kiểm tra năng lực tư duy sáng tạo, khả năng giải quyết vấn đề thực tiễn. Đây được coi là bước ngoặt quan trọng, giúp kỳ thi thoát khỏi lối mòn học thuộc, mở đường cho việc đánh giá thực chất.

Theo định hướng, kỳ thi năm 2025 có ba mục tiêu cốt lõi.

Thứ nhất, công nhận tốt nghiệp, ghi nhận thành quả học tập suốt 12 năm phổ thông.

Thứ hai, phản ánh chất lượng dạy – học, làm căn cứ để điều chỉnh chính sách giáo dục, từ đầu tư cơ sở vật chất, bồi dưỡng giáo viên đến hỗ trợ học sinh.

Thứ ba, cung cấp số liệu tin cậy cho tuyển sinh đại học.

Chúng ta không chỉ thay đổi cách thi, mà còn thay đổi tư duy dạy – học, từ học thuộc sang phát triển phẩm chất và năng lực thật sự. Đặc biệt, ngành giáo dục còn cam kết bảo đảm quyền lợi cho mọi thí sinh: ngay cả khi một môn thi chỉ có duy nhất một em đăng ký, kỳ thi vẫn được tổ chức, không để ai bị bỏ lại phía sau.

Kết quả kỳ thi năm 2025 cho thấy một thực tế đáng suy ngẫm: nhiều học sinh chọn môn thi theo chiến thuật an toàn. Ngoại ngữ, lần đầu tiên trở thành môn tự chọn, đã bị hơn 65% thí sinh không chọn thi. Thay vào đó, hơn 40% tập trung vào các môn khoa học xã hội, chủ yếu là Lịch sử và Địa lí – những môn được cho là dễ đạt điểm cao hơn.

Xu hướng này phản ánh tâm lý “học dễ, thi dễ”, vốn tiềm ẩn nhiều nguy cơ. Nếu tiếp diễn lâu dài, giáo dục sẽ vô tình nuôi dưỡng một tư duy ngắn hạn, đi ngược lại sứ mệnh phát triển con người toàn diện, có tư duy độc lập và sáng tạo.

Xa hơn, xã hội sẽ đối mặt với tình trạng thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao trong các lĩnh vực khoa học, công nghệ, ngoại ngữ và tin học – những lĩnh vực then chốt của thời đại số và hội nhập quốc tế.

Đề thi "thoát" sách giáo khoa

Một trong những thay đổi quan trọng nhất của kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2025 là đề thi không còn bám chặt vào sách giáo khoa. Thay vì yêu cầu thí sinh lặp lại kiến thức, đề thi được thiết kế để kiểm tra năng lực vận dụng vào tình huống thực tiễn.

Một đề Ngữ văn có thể đặt học sinh vào tình huống xã hội cụ thể, yêu cầu các em trình bày quan điểm cá nhân bằng lập luận thuyết phục. Một đề Toán có thể mô phỏng một tình huống kinh tế giả định, đòi hỏi khả năng phân tích, tính toán. Một đề Ngoại ngữ gắn với ngữ cảnh giao tiếp đời thường, khuyến khích học sinh sử dụng ngôn ngữ như công cụ thực tế.

Những dạng đề như vậy khiến bài thi trở thành một trải nghiệm học tập, một cơ hội để học sinh kết nối tri thức với đời sống. Đây là sự thay đổi căn bản trong triết lý ra đề: từ “học thuộc để thi” sang “thi để vận dụng và sáng tạo”. Chính bước tiến này giúp kỳ thi không lạc hậu trong thời đại trí tuệ nhân tạo.

Nhiều chuyên gia nhấn mạnh: điều quan trọng nhất không phải là độ khó, mà là độ đúng. Một đề thi đúng nghĩa phải buộc học sinh suy nghĩ, tìm tòi, vận dụng, chứ không chỉ chép lại sách vở.

Hãy hình dung một đề Vật lí yêu cầu giải thích nguyên lý pin xe điện, một đề Sinh học đặt vấn đề bảo tồn đa dạng sinh học, hay đề Tin học liên quan đến an ninh dữ liệu cá nhân. Những dạng đề này không chỉ đo lường kiến thức, mà còn giúp học sinh kết nối với thực tiễn, từ đó hình thành năng lực sống.

Chiếc la bàn hướng nghiệp

Một kỳ thi đúng nghĩa không chỉ là công cụ đánh giá, mà còn là chiếc la bàn hướng nghiệp. Nếu mỗi môn thi được gắn với nhóm ngành nghề cụ thể, học sinh sẽ nhận ra mối liên hệ giữa lựa chọn hiện tại và tương lai nghề nghiệp.

Vật lí gắn với kỹ thuật và công nghệ; Sinh học gắn với y dược, nông nghiệp và môi trường; Địa lí và Ngoại ngữ gắn với du lịch, thương mại, ngoại giao; Tin học gắn với trí tuệ nhân tạo và khoa học dữ liệu...

Khi thấy được mối liên hệ đó, học sinh sẽ coi kỳ thi không chỉ là cuộc đua điểm số, mà là hành trình khai phá năng lực và định hướng nghề nghiệp.

Đổi mới thi cử chỉ có thể thành công khi đi cùng đổi mới dạy - học. Giáo viên chính là người chuyển tải tinh thần đổi mới của đề thi vào lớp học. Khi thầy cô không chỉ dạy để thi, mà dạy để học sinh biết, hiểu và làm được, kỳ thi sẽ trở thành một điểm tựa thúc đẩy sự thay đổi toàn diện.

Trong bối cảnh số hóa và AI, nếu kỳ thi chỉ kiểm tra khả năng ghi nhớ thì sẽ nhanh chóng lạc hậu. Ngược lại, nếu kỳ thi chạm đến năng lực sống, năng lực tư duy và khát vọng phát triển, nó sẽ trở thành động lực thực sự cho học sinh.

Đã đến lúc cần từ bỏ tư duy “thi cho xong” hay “thi chỉ để xét tuyển”. Kỳ thi phải được định nghĩa lại: “thi để trưởng thành”, “thi để nhìn lại hành trình học tập”, “thi để sẵn sàng cho chặng đường phía trước”.

Một kỳ thi đúng nghĩa không chỉ đo lường năng lực, mà còn đánh thức tiềm năng, đam mê và bản lĩnh. Khi đó, kết quả không chỉ là những con số trong bảng điểm, mà còn là động lực để mỗi học sinh tự tin bước vào đời.

Để kỳ thi trở thành động lực

Kỳ thi tốt nghiệp THPT năm 2025 đã mở ra một hướng đi mới, khi đề thi thoát khỏi cách ra đề bám sách giáo khoa và đặt học sinh vào những tình huống gần gũi với đời sống. Tuy vẫn còn những bất cập trong việc lựa chọn môn thi và định hướng học tập, nhưng đây là tín hiệu đáng mừng cho thấy kỳ thi đang chuyển dịch từ kiểm tra kiến thức sang phát triển năng lực.

Điều quan trọng nhất, như nhiều chuyên gia khẳng định, là biến kỳ thi thành động lực: Động lực để giáo viên đổi mới dạy học; Động lực để học sinh học vì sự trưởng thành, chứ không chỉ vì điểm số; Động lực để phụ huynh và xã hội nhìn giáo dục như một hành trình phát triển con người toàn diện

Khi kỳ thi được thiết kế đúng và tổ chức công bằng, nó sẽ không còn là áp lực, mà trở thành cơ hội. Cơ hội để học sinh khẳng định năng lực, nuôi dưỡng đam mê và sẵn sàng bước vào thế giới rộng lớn.