“Đây là một câu hỏi khó”, theo nhà cổ sinh vật học Ian Tattersall ở Viện Bảo tàng Lịch sử quốc gia New York, Mỹ. “Có thể bằng chứng của việc con người biết dùng lửa lần đầu tiên đã không còn và những gì ngày nay chúng ta có thể tìm được chỉ là những tàn tích của những dấu vết từ rất lâu rồi và không được bảo quản tốt. “Nhưng phải nhắc lại đây cũng chỉ là phỏng đoán, chúng ta không biết chắc” – ông nói.
Có một điều các chuyên gia biết chắc chắn là khoảng 400.000 năm trước, lửa được dùng rất thường xuyên và nó để lại những bằng chứng khảo cổ ở khắp châu Âu, Trung Đông, châu Phi và châu Á. Các chuyên gia nhận định, cho dù ở mỗi khu vực, các bằng chứng xuất hiện khá ít nhưng vào thời đó lửa đã được sử dụng rộng rãi trên thế giới.
Ian Tattersall cho biết, có ít nhất hai nơi có dấu vết của việc con người dùng lửa trước cả 400.000 năm trở về trước. Ví dụ như tại một địa điểm ở Israel, các nhà khảo cổ học đã tìm thấy nền lò sưởi, đá lửa và những mảnh gỗ cháy. Những di tích này có niên đại khoảng 800.000 năm.
Ở một địa điểm khác trong hang Wonderwerk ở Nam Phi, các nhà khoa học tìm thấy bằng chứng con người đã biết sử dụng lửa cách đây khoảng 1 triệu năm. Trong hang họ tìm thấy tàn tích của xương và thực vật bị đốt cháy và những thứ giống như nền lò sưởi.
Mặc dù Wonderwerk là nơi có những di tích sớm nhất của việc con người biết dùng lửa, nhưng về lý thuyết thì con người phải biết đến lửa từ sớm hơn nữa. Cách đây khoảng 2 triệu năm, ruột của loài Homo erectus, hay “người đứng thẳng”, tổ tiên của loài người ngày nay, đã bắt đầu ngắn lại, chứng tỏ một điều gì đó chẳng hạn như nấu nướng, đã giúp cho việc tiêu hóa được dễ dàng hơn. Đồng thời, bộ não của người đứng thẳng cũng to dần lên, vì thế cũng cần nhiều năng lượng hơn để bộ não hoạt động.
Nhà cổ sinh vật học Sarah Hlubik ở Trường Đại học George Washington (Mỹ) cho biết: “Bằng chứng nằm rất sâu trong hang động. Lửa tự nhiên cũng không thể cháy sâu được đến thế. Để chứng minh cho lập luận đó, Hlubik đang tìm kiếm dấu hiệu của những đám lửa nhân tạo cổ xưa tại các địa điểm ở Koobi Fora, một khu vực ở phía Bắc Kenya, nơi có nhiều di tích cổ nhân có niên đại khoảng 1,6 triệu năm.
Cho đến nay, cô đã tìm thấy những mảnh xương bị đốt cháy cùng với các đồ tạo tác khác ở đó. Trầm tích bị đốt cháy được tập hợp riêng biệt, cho thấy rằng có một khu vực để duy trì lửa và một khu vực khác nơi con người cổ đại dành phần lớn thời gian của họ.
Nhưng không phải tất cả các chuyên gia đều đồng ý với Hlubik. Các đám cháy tại khu vực cô khai quật có thể không phải do con người tạo ra. Bằng chứng có thể xuất phát từ những bụi cây bị cháy do cháy rừng tự nhiên.
Cho dù là con người biết dùng lửa từ khi nào đi nữa thì việc con người biết tận dụng và khống chế những đám cháy rừng, hoặc là biết tự tay nhóm lửa, thì đều có những ảnh hưởng vô cùng lớn đến sự tiến hóa của loài người. Rất có thể nhờ có lửa mà con người sống lâu hơn và cùng với việc phát minh ra quần áo, con người có thể di chuyển trong thời tiết giá lạnh.
“Những lợi ích từ việc sử dụng lửa củng cố những lợi ích nhận thức mà bạn đã nhận được và sau đó tạo ra nhiều hơn. Bởi vì lửa là một thứ phức tạp. Bạn có thể bị thương nếu sử dụng không đúng cách” - Sarah Hlubik cho biết.
