Số phận của ông một lần nữa khiến người ta nhớ đến Niels Bohr, người đã từng cay đắng nói: “Có một cộng đồng tồi tệ hơn cả xã hội đen trên thế giới. Đó là cộng đồng các nhà khoa học”.
Đôi điều về “Trung sĩ hạt nhân”
Mười năm trước, trong bài viết của nhà vật lý xuất sắc Liên Xô Lev Artsimovich xuất hiện “Danh sách Golovin”. Đây là danh sách xếp hạng những người có đóng góp quan trọng nhất trong việc tạo ra phản ứng tổng hợp hạt nhân nhiệt của Liên Xô. Trong số đó có những ngôi sao sáng của vật lý Nga như Kurchatov, Leontovich, Velikhov, Sagdeev và những người khác, khoảng 50 cái tên. Tuy nhiên, người ta chú ý đến 3 cái tên được xếp vị trí đầu tiên trong danh sách. Đó là Oleg Lavrentyev, Andrei Sakharov và Evgeny Tamm.
Sự chú ý đối với người đầu tiên hình thành ý tưởng về phản ứng nhiệt hạch có kiểm soát, cha đẻ của bom hydro Liên Xô không phải là ngẫu nhiên. Chính những phát minh của ông vào đầu những năm 50 của thế kỷ trước đã giúp Liên Xô vững vàng trong cuộc đua nguyên tử với Mỹ.
Cuộc đời của Oleg
Lavrentyev (1926 - 2011) là một phần không thể thiếu trong lịch sử của dự án hạt nhân thế giới. Ông là người đề xuất ý tưởng cách mạng từ bỏ nước nặng, sử dụng deuterium-lithium-6 làm nhiên liệu nhiệt hạch để chế tạo ra bom hydro nhỏ gọn và dễ vận chuyển.
Do đó, sản phẩm của RDS6c, không giống như của Mỹ, là một quả bom nặng 7 tấn, được đặt trong hầm của máy bay ném bom Tu-16. Theo Marat Krainy, người nghiên cứu tiểu sử của “Trung sĩ hạt nhân” (tên gọi trìu mến của Lavrentyev - ND) trong nhiều năm, đã đặt Lavrentyev ngang hàng với thiên tài Lomonosov.
Oleg Lavrentiev sinh ra trong một gia đình bình dân ở tỉnh Pskov. Cha ông là Alexander Nikolaevich làm thư ký tại nhà máy Vydvizhenets.
Mẹ ông - Alexandra Fedorovna, sau khi tốt nghiệp một trường dòng, làm y tá trong nhà hộ sinh. Oleg học trong ngôi trường số 2. Cậu bé 14 tuổi ngay lập tức xác định được vị trí của mình trong cuộc sống sau khi vô tình đọc một ấn phẩm khoa học thường thức “Giới thiệu về vật lý hạt nhân”.
Như Oleg Aleksandrovich sau này viết trong cuốn tự truyện của mình: “Đây là cách đầu tiên tôi học được vấn đề nguyên tử, và “giấc mơ màu xanh” của tôi đã được sinh ra để làm việc trong ngành vật lý nguyên tử”.
Vào năm 1941, khi Lavrentyev đưa ra lựa chọn cuộc sống của mình thì Otto Hahn và Fritz Strassmann (Đức) đã xác định rằng hạt nhân nguyên tử của uranium đang ở trạng thái bất ổn, có khả năng phân hạch, phát ra một lượng lớn năng lượng. Gần như đồng thời, Joliot-Curie, Leo Szilard (người Pháp) và Enrico Fermi (người Ý) đã đưa ra kết luận tương tự.
Chưa hết, vào năm 1939, cặp vợ chồng Curie đã nộp đơn xin cấp bằng sáng chế (số 971-324) cho bom nguyên tử, tuy nhiên, họ không sử dụng. Rất có thể những cân nhắc về bản chất nhân văn đã đóng một vai trò quan trọng ở đây - không ai hiểu hơn Curie là vũ khí nguyên tử có thể đe dọa loài người.
Năm 1940, các nhà vật lý Liên Xô gồm: Viktor Maslov, Friedrich Lange và Vladimir Shpinel - nhân viên của Viện Vật lý và Công nghệ Ukraine (Kharkov) đã nhận được chứng nhận bản quyền cho việc phát minh ra bom nguyên tử.
Con đường đến với “giấc mơ xanh”
Oleg Lavrentyev khi còn là Trung sĩ ở Sakhalin. Ảnh: Soversenosekretno
Chính ở Kharkov, chàng trai Pskov có đủ thời gian để cống hiến cho vật lý nguyên tử. Hoàn cảnh cũng thuận lợi: Lavrentyev là Trung sĩ, anh nhận được một khoản trợ cấp và dành trọn vẹn cho việc đặt mua sách và tạp chí khoa học.
Thêm vào đó, trong tiểu đoàn pháo phòng không số 221, nơi chàng trai trẻ phục vụ, có một thư viện tốt với nhiều lựa chọn tài liệu kỹ thuật. Để tiếp cận “giấc mơ xanh” của mình, anh nghiên cứu thành thạo phép tính vi phân và tích phân, nghiên cứu chương trình đại học về cơ học, nhiệt, vật lý phân tử và nguyên tử, điện và từ.
Oleg Lavrentyev chia sẻ: “Ý tưởng về việc sử dụng phản ứng tổng hợp hạt nhân lần đầu tiên đến với tôi vào mùa đông năm 1948. Chỉ huy của đơn vị hướng dẫn tôi chuẩn bị bài giảng cho nhân viên về vấn đề nguyên tử và sau đó là “sự chuyển đổi lượng thành chất”.
Có vài ngày để chuẩn bị, tôi đã suy nghĩ lại tất cả các vật liệu tích lũy và tìm ra giải pháp cho các vấn đề mà tôi đã phải vật lộn trong nhiều năm liên tiếp: Tôi tìm thấy một chất - deuteride lithium-6, có khả năng phát nổ dưới ảnh hưởng của vụ nổ nguyên tử, khuếch đại nó nhiều lần, đưa ra một kế hoạch sử dụng công nghiệp phản ứng hạt nhân”.
Để đánh giá đầy đủ ý nghĩa của những phát minh do Lavrentyev đưa ra, giới chuyên môn nhấn mạnh rằng chúng không phải do một sinh viên tốt nghiệp đại học danh tiếng, không phải là một sinh viên tốt nghiệp hay kỹ sư, mà bởi một chàng trai trẻ 22 tuổi, chỉ mới học hết lớp 7(!).
Từ Sakhalin xa xôi, Lavrentyev gửi cho Stalin một bức thư, trong đó chỉ có một dòng: Tôi biết cách chế tạo bom hydro. Kiểm tra tác giả của nó về sự tỉnh táo từ quan điểm về các chuẩn mực của đạo đức, của đảng đều chuẩn chỉ.
Bức thư khiến Viện sĩ lừng danh, Giải thưởng Nobel Vật lý 1958 Igor Tamm và học trò lỗi lạc của ông là Andrei Sakharov bối rối khi biết rằng một người lính mới học hết lớp 7 lại có thể cung cấp cho họ nguyên tắc tạo ra một quả bom nhiệt hạch “khô”!?
Khi đó, kết quả nghiên cứu của nhóm các nhà khoa học do Viện sĩ Tamm đứng đầu đi vào ngõ cụt. Quả bom nguyên tử mà họ chế tạo ra rất cồng kềnh, không một máy bay ném bom nào có thể chứa được.
Manh mối đến từ nơi họ không chờ đợi. Igor Tamm đưa cho Andrei Sakhanov một phong bì thư, địa chỉ từ một đơn vị quân đội… Oleg Lavrentyev vào học năm thứ nhất khoa Vật lý ĐHTH Moscow mang tên Lomonosov và trở thành nghiên cứu viên trong nhóm sản xuất bom H của Viện sĩ Tamm.
Ông đề xuất để có được plasma deuterium nhiệt độ cao nên sử dụng một hệ thống cách nhiệt tĩnh điện. Điều này giúp nhóm nghiên cứu giảm trọng lượng của sản phẩm... tốt - Igor Tam kết luận.
Oleg Lavrentiev được nhận học bổng đặc biệt trị giá 600 rub, miễn học phí tại ĐHTH Moscow và gia nhập nhóm sinh viên đặc biệt được các giảng viên có trình độ cao của nhà trường hướng dẫn.
Những ngã rẽ một cuộc đời
Sự nghiệp khoa học của Oleg Lavrentyev đang lên như diều gặp gió thì mùa xuân năm 1953, Stalin qua đời, Lavrenty Berie bị xử bắn… Nikita Khrushchev lên nắm quyền, sau khi thử nghiệm thành công bom nhiệt hạch vào tháng 8 năm đó, các nhà khoa học nhận được những ngôi sao vàng “Anh hùng lao động xã hội chủ nghĩa”, tiền thưởng và các lợi ích vật chất khác.
Tuy nhiên, trong danh sách các giải thưởng, tác giả của ý tưởng, mà theo Andrei Sakharov, đã đưa nhóm của ông ra khỏi bế tắc khoa học lại không có. Thay cho phần thưởng, sự đàn áp chống lại tất cả những người gần gũi với Lavrenty Berie, người đứng đầu dự án bom H thời đó. Oleg Lavrentyev là một trong số đó. Họ đã ngừng trả học bổng gia tăng, sau đó ra lệnh cho anh phải trả tiền học phí…
Trả lời tất cả những câu hỏi khó hiểu của Oleg Lavrentyev, vị trưởng khoa mới nhấn mạnh: “Ân nhân của cậu đã chết. Cậu muốn gì?”.
Đồng thời, với lý do cha của chàng sinh viên bị đàn áp, Lavrentyev bị tước quyền bảo vệ an ninh. Cuối cùng, anh đã tự bảo vệ mình bằng danh dự, nhưng anh không được chấp nhận vào Phòng thí nghiệm số 2 của Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô, nơi anh mơ ước được làm việc với phản ứng tổng hợp có kiểm soát.
Ngoài ra, không có nơi nào để sống ở Moscow: Căn phòng mà Oleg nhận được theo lệnh cá nhân của Beria đã bị thu hồi. Theo lời khuyên của một trong những người gần gũi với Khrushchev, vào mùa xuân năm 1956, Lavrentyev rời đến Kharkov, đến Viện Vật lý, nơi họ dự định thành lập một bộ phận mới để nghiên cứu plasma. Cho đến cuối đời, Tiến sĩ Khoa học Oleg Lavrentyev, tác giả của 114 công trình khoa học, đã làm việc trong tòa nhà 5 tầng nổi tiếng Kharkov.
Thời gian trôi đi, những người khác sử dụng ý tưởng của Lavrentyev thậm chí không bận tâm đến việc đề cập đến tác giả của họ. Mặt khác, không ít các viện sĩ thừa nhận rằng, họ đang rút ra một trích dẫn từ báo cáo nguyên tử của một người lính mới học hết lớp 7.
Tuy nhiên, không phải ai cũng chấp nhận tình trạng này. Năm 2001, một lá thư thay mặt cho các nhà vật lý được gửi Viện Hàn lâm Khoa học Nga với yêu cầu khôi phục tên tuổi của ông trong lịch sử khoa học Nga.
“Nếu ai đó có thể được trao danh hiệu cao quý “Cha đẻ của ý tưởng tổng hợp nhiệt hạch có kiểm soát thì chỉ có O.A. Lavrentyev, người khởi xướng bom H “khô” trên thế giới” - Thông điệp của các nhà khoa học khẳng định.
Việc sửa chữa một phần của sự bất công đã được cam kết, trong phiên họp tiếp theo của Viện Hàn lâm Khoa học Nga, Tiến sĩ Vật lý và Toán học, nhà nghiên cứu hàng đầu của Viện Vật lý và Công nghệ Kharkov Oleg Lavrentyev sẽ được công nhận với tư cách là thành viên chính thức. Và cuối cùng, Oleg Lavrentyev vinh dự nhận giải thưởng của mình với Ngôi sao vàng của Anh hùng nước Nga.
Có mọi lý do để đánh giá cao kỳ tích khoa học của Oleg Lavrentyev. Ngay ở bên kia đại dương, quả bom hydro đầu tiên chế tạo từ deuteride lithium-6 đã được kích nổ vào ngày 1/3/1954, muộn hơn một năm so với Liên Xô. Dự án này có sự tham gia của 12 nhà khoa học đoạt giải Nobel, những người khám phá lại những gì Lavrentyev đã làm vào năm 1948.
Than ôi, với sự im lặng của cộng đồng học thuật, đóng góp của Oleg Alexandrovich cho quốc phòng vẫn còn bị đánh giá thấp. Thậm chí còn có ý kiến cho rằng Lavrentyev không liên quan gì đến nó cả, đại loại như, đó là một dự án tập thể được thực hiện bởi các nhà chức trách như Kurchatov, Tamm, Ginzburg, Zeldovich, Khariton và những người khác.
