Di chỉ Mendik Tepe và những phát hiện đầu tiên
Các nhà khảo cổ đã khai quật được các cấu trúc cổ tại Mendik Tepe, gần Göbekli Tepe — di chỉ 12.000 năm tuổi nổi tiếng với các cột đá khổng lồ và nghi lễ cổ — có khả năng là khu định cư nhân loại sớm nhất.
Phát hiện này, nếu được xác nhận, có niên đại sớm hơn Göbekli Tepe và sớm hơn Stonehenge khoảng 7.000 năm, mở rộng mốc thời gian về các khu định cư có tổ chức và công trình kiến trúc đồ sộ so với hiểu biết trước đây.
Khu vực khai quật nằm ở thôn Payamlı, quận Eyyübiye, tỉnh Şanlıurfa. Khác với Göbekli Tepe nổi tiếng với các cột chữ T được chạm khắc tinh xảo, Mendik Tepe xuất hiện các khối đá dựng dạng chữ nhật thẳng đứng, gợi ý một bản sắc kiến trúc và văn hóa khác biệt.
Kể từ khi khai quật bắt đầu vào năm 2024, đội khảo cổ đã phát hiện nhiều cấu trúc hình bầu dục, một số có tường đá tinh xảo cùng các mảnh bình đá có hoa văn. Những phát hiện này cho thấy một xã hội có khả năng xây dựng phức tạp và biểu hiện nghệ thuật.
Tiến sĩ Necmi Karul, điều phối dự án, cho biết: “Mendik Tepe là một di chỉ vô cùng quan trọng để hiểu những người định cư đầu tiên trong khu vực.”
Các cấu trúc có kích thước và chức năng khác nhau. Những công trình nhỏ, chỉ vài mét vuông, có thể dùng để lưu trữ hoặc chế biến thực phẩm; công trình cỡ vừa có thể là nơi ở; trong khi những công trình lớn, có chiều cao khoảng 3,96–4,88 mét, với kỹ thuật đắp đá tỉ mỉ, gợi ý mục đích nghi lễ hoặc cộng đồng.
Giáo sư Douglas Baird, người dẫn đầu cuộc khai quật, nhấn mạnh kỹ thuật đá của một công trình lớn và cho rằng nó có thể mang ý nghĩa nghi lễ hoặc cộng đồng.
Ý nghĩa đối với quá trình “Neolithization” và bằng chứng thiên văn cổ
Kết quả sơ bộ cho thấy Mendik Tepe có thể thuộc giai đoạn đầu của thời kỳ Đồ đá mới (Neolithic), có khả năng có trước cả Göbekli Tepe và Karahantepe — một di chỉ lân cận cũng nổi tiếng với các cột nhân hình.
Nếu đúng, Mendik Tepe là mảnh ghép then chốt trong việc hiểu quá trình Neolithization — tức quá trình con người chuyển sang canh tác và định cư.
Dự án Taş Tepeler, do Bộ Văn hóa và Du lịch Thổ Nhĩ Kỳ khởi xướng, bao gồm khoảng một tá di chỉ thuộc thời kỳ Đồ đá mới ở toàn tỉnh Şanlıurfa, trong đó có Göbekli Tepe, Karahantepe, Çakmak Tepe và Sayburç.
Các di chỉ này, có niên đại khoảng 11.500 năm, đang viết lại lịch sử phát triển nhân loại bằng cách tiết lộ dấu tích kiến trúc đồ sộ, các thể chế xã hội và bằng chứng sơ khai về trồng trọt.
Phát hiện tại Mendik Tepe đặt ra thách thức đối với giả định trước đây rằng Göbekli Tepe chủ yếu là nơi nghi lễ; sự xuất hiện đồng thời của các cấu trúc mang tính sinh hoạt và nghi lễ cho thấy mô hình định cư phức tạp hơn.
Sự hiện diện của các hệ thống chế biến lúa mạch và quản lý nước ở các di chỉ lân cận còn cho thấy các cộng đồng này đang thử nghiệm những hình thức “tiền nông nghiệp”, là tiền đề cho cuộc cách mạng nông nghiệp sau này.
“Năm nay, chúng tôi sẽ tập trung vào việc hiểu khác biệt về chức năng giữa các cấu trúc này,” Giáo sư Douglas Baird nói với AA. “Những công trình nhỏ hơn có phải để lưu trữ hay chế biến thực phẩm? Những công trình lớn hơn là nơi ở hay không gian nghi lễ? Những câu hỏi này là chìa khóa để mở câu chuyện của di chỉ.”
Về địa hình, Mendik Tepe là một ngọn đồi có độ cao khoảng 1.020 mét, nằm ở vùng thưa thớt cây cối với khí hậu Địa Trung Hải.
Di chỉ được coi là tiền thân của Göbekli Tepe — nơi có các cấu trúc megalith hình tròn, bầu dục và chữ nhật do những cộng đồng săn bắt hái lượm xây dựng trong giai đoạn Tiền Gốm Đồ đá mới, vào khoảng 9.600–8.200 TCN.
Những công trình này nhiều khả năng gắn với nghi lễ, rất có thể mang tính tang lễ.
Các cột chữ T đặc trưng, chạm khắc hình thú hoang dã, cung cấp góc nhìn giá trị về đời sống và tín ngưỡng của người sống ở lưu vực Trung Lưỡng cổ vào khoảng 11.500 năm trước.
Các nhà khảo cổ gần đây còn xác định một số cấu trúc có thể là lịch cổ nhất thế giới. Nghiên cứu năm 2024 cho thấy con người thời cổ có cách ghi thời gian chính xác, sớm hơn khoảng 10.000 năm so với ghi chép ở Hy Lạp cổ đại vào năm 150 TCN.
Nghiên cứu cũng phát hiện các chạm khắc miêu tả một vụ va chạm sao chổi gây ra thời kỳ băng hà mini kéo dài 1.200 năm, dẫn tới tuyệt chủng các loài thú lớn và thúc đẩy sự phát triển của nông nghiệp cùng xã hội phức tạp.
Theo phân tích, một số cột đá có các ký hiệu biểu thị chu kỳ thời gian: cột có ký hiệu “V” tượng trưng cho một ngày, nhóm nghiên cứu đếm được 365 ký hiệu như vậy; cột còn thể hiện 12 tháng âm lịch với 11 ngày bổ sung.
Phân tích còn chỉ ra một đĩa tượng trưng cho mặt trời, biểu tượng bò cạp liên quan đến chòm sao Scorpius theo cách gọi Hy Lạp, và hình một con chim cúi xuống phía con rắn — có thể biểu thị chòm sao Ophiuchus.
Những kết luận này được nêu trong một nghiên cứu của các nhà nghiên cứu tại Đại học Edinburgh (Scotland), công bố trên tạp chí Time and Mind.
