Tôi nhớ mãi hình ảnh không bao giờ phai vào buổi học đầu tiên được nghe GS. Đinh Xuân Lâm giảng bài “Phong trào Cần Vương” trong môn Lịch sử cận đại Việt Nam. Đó là một buổi sáng vào khoảng tháng 10 năm 1957 khi chúng tôi học năm thứ hai Khoa Sử, Đại học Tổng hợp Hà Nội.
Tại đại giảng đường 19 Lê Thánh Tông (nay là Hội trường Ngụy Như Kontom), Thầy bước vào lớp, thu hút ngay sự chú ý của sinh viên – một thầy giáo trẻ, dáng cao cao, khuôn mặt đẹp, giọng nói sang sảng. Thầy đưa chúng tôi đi từ phong trào kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, dừng lại lâu ở vua Hàm Nghi và nhà chí sĩ Phan Đình Phùng, phân tích sâu sắc ý nghĩa của phong trào Cần Vương cuối thế kỷ XIX.
Gói gọn trong 2 tiết, Thầy đem lại cho chúng tôi những hiểu biết cơ bản về phong trào đấu tranh chống xâm lược, nổi lên hình ảnh của một vị vua yêu nước, kiên quyết rời bỏ ngai vàng, bảo vệ nền độc lập tự chủ nhưng thất bại.
Buổi học ấy gieo vào lòng tôi niềm ham mê đi vào Lịch sử Việt Nam cận đại, nhưng tiếc rằng sau này do sự phân công, tôi lại gắn bó với Lịch sử thế giới cận đại. Nhưng chính cái thời kỳ “cận đại” ấy lại tạo nhiều cơ may cho tôi được học tập, hỏi han và đi theo Thầy trên suốt cuộc hành trình khoa học sau này.
Là một trong những người đầu tiên đặt nền móng cho nền khoa học lịch sử theo quan điểm mác xít, GS Đinh Xuân Lâm đã dày công sưu tầm tài liệu, nghiên cứu thực địa để xây dựng nên những giáo trình lịch sử tiêu biểu, làm cơ sở cho nhiều thế hệ sinh viên học tập (Lịch sử cận đại Việt Nam, Đại cương Lịch sử Việt Nam…).
Thầy đã viết hoặc cùng các cộng sự viết hàng chục cuốn sách, hàng trăm bài nghiên cứu về các cuộc khởi nghĩa của các nhà lãnh đạo thời cận đại.
Qua các công trình trên, nổi lên những tấm gương sáng ngời trong lịch sử từ các nhà vua yêu nước Hàm Nghi, Duy Tân đến các bậc chí sĩ Phan Đình Phùng, Tôn Thất Thuyết, Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh cùng các nhà lãnh đạo khởi nghĩa Ba Đình, Hương Khê, Bãi Sậy, Yên Thế …
Vào thời kỳ Lịch sử hiện đại, GS. Đinh Xuân Lâm cũng viết nhiều công trình khoa học về Nguyễn Ái Quốc / Hồ Chí Minh, Lê Hồng Phong, Nguyễn Văn Cừ và nhiều nhà lãnh đạo cách mạng khác.
Đặc biệt Thầy đã tham dự và chủ trì nhiều cuộc Hội thảo khoa học, góp phần đánh giá đúng đắn theo quan điểm cách mạng nhiều sự kiện và nhiều nhân vật lịch sử.
Sự tham gia tích cực đó đã làm sáng tỏ nhiều vấn đề lịch sử, do hạn chế về quan niệm và thời cuộc trước đây bị lu mờ hoặc thiếu chính xác, nay dưới ánh sáng của phương pháp luận khoa học hiện đại được đặt đúng vị trí, trả lại sự công bằng, công minh lịch sử.
Có thể nói GS Đinh Xuân Lâm, bằng nhiệt tình, công sức và trí tuệ đã đóng góp phần to lớn vào công việc có ý nghĩa trọng đại này.
Là người học trò được thụ giáo Thầy trong nghề nghiệp cũng như trên đường đời, tôi giữ mãi trong tâm trí tấm gương về một nhà giáo tài năng, say sưa trong giảng dạy, miệt mài trong nghiên cứu, nghiêm cẩn trong khoa học và gần gũi trong cuộc sống.
Tôi có may mắn được sống bên Thầy suốt một năm học (1981-1982) khi nhà nước cử vào đoàn chuyên gia giáo dục sang nước Cộng hòa Madagascar (chúng tôi quen gọi là Mã đảo).
Điều đầu tiên phải nói tới là việc Thầy sửa chữa cho tôi những bài giảng bằng tiếng Pháp rất cẩn thận, giảng giải rất tỷ mỷ.
Có lẽ đây là dịp tôi được học nhiều nhất, sâu sắc nhất ở Thầy. Thầy có vốn hiểu biết về đất nước bạn cũng như về châu Phi rất phong phú, chẳng những về những vấn đề lịch sử mà cả địa lý, xã hội, con người khiến các đồng nghiệp người Mã vô cùng kính phục.
Cả về tiếng Pháp, ngay các giáo viên người Pháp cũng phải thán phục ở Thầy một thứ ngôn ngữ chuẩn xác, chải chuốt, bóng bảy mà thế hệ hiện đại không thể theo kịp.
Được gần Thầy, chắc rằng mỗi chúng ta, dù là sinh viên, nghiên cứu sinh hay giảng viên, đều cảm nhận ở Thầy một tình cảm gần gũi, một cách ứng xử hòa nhã, một nét lạc quan pha chút hài hước trong các câu chuyện.
Qua đó, có thể thấy một trái tim rộng mở, một tấm lòng yêu thương, do vậy tất cả học trò đều khắc sâu hình ảnh một người Thầy đáng kính, uyên thâm mà thân thiết, một nhà giáo tài cao, đức trọng.